Młoda Polska

 Filozofia

ARTUR SCHOPENHAUER
Autor dzieła "Świat jako wola i wyobrażenie", w którym spisał swoje poglądy filozoficzne, które nie zostały docenione w romantyzmie, lecz swój renesans przeżyły w okresie kryzysu mieszczańskich wartości.. Głosił pogląd, że życie ludzkie jest bezcelowe, podtrzymują je tylko ślepe siły – różne rodzaje popędów, a jego istotę stanowi bezmiar cierpienia. Świat dla człowieka jest samym piekłem, w którym szatańskie męczarnie zadają sobie nawzajem ludzie. Wyjściem z tej sytuacji, według propozycji filozofa, byłoby odseparowanie się od społeczeństwa i zrezygnowanie z wszelkiego działania i z woli życia, bo i tak szczęście jest nieosiągalne, gdyż egzystencji ludzkiej towarzyszy uczucie niedosytu, wynikające z niemożności zrealizowania pragnień. Ilustracja takiej postawy jest na przykład obraz człowieka w wierszu Staffa Deszcz jesienny czy tragiczne dzieje ludzkości w Hymnach Kasprowicza. Od jego nazwiska wywodzi się termin: schopen-
haueryzm.

FRIEDRIECH NIETZSCHE
Poglądy swoje wyraził w pracach Poza dobrem i złem, Z genealogii moralności, Wola mocy, Tako rzecze Zaratustra. Filozofia jego była wyrazem zarówno rozkładu kultury mieszczańskiej, jak i próbą wyjścia z tego kryzysu ideowego, jaki zaznaczył się pod koniec XIX wieku w dziedzinie etyki (pewna dewaluacja norm moralnych), w filozofii (zwątpienie w rozumowe poznanie świata) oraz w życiu społecznym i obyczajowym (zakwestionowanie kapitalistycznej ekonomiki, poczucie zagrożenia i osamotnienia jednostki). Głosił kult człowieka, jednostki silnej, realizującej na co dzień dionizyjskie ideały, wznoszącej się ponad przeciętny, szary tłum. Ponad układy społeczne i idee filozof wynosił życie jako autonomiczną i największą wartość, życie pełne, nie krępowane żadnymi sztucznymi normami, życie oparte na wolnej grze instynktów. Jednostki niezwykłe miały dokonać odrodzenia człowieczeństwa i uzdrowić zepsutą kulturę. Jego filozofia zatem lansowała równocześnie poglądy antydemokratyczne i wsteczne. Bowiem trudno zaakceptować, że wojna jest zjawiskiem korzystnym, bo rodzi męstwo, ze z wolności i dóbr powinni korzystać tylko silni, a nierówność społeczna jest zjawiskiem normalnym. Nietzsche, dokonując przewartościowania dotychczasowych ideałów, nie doceniał, a nawet niszczył wiele pozytywnych wartości społecznych. Zwalczał na przykład dotychczasową podstawę moralności – religię, nie dając racjonalnych propozycji, które by je mogły zastąpić. Negował też rolę wychowania i spychał na dalszy plan walory duchowe człowieka. Odwołania do tejże filozofii można znaleźć w Snach o potędze L. Staffa. Filozofię tą ,od nazwiska jej twórcy, nazywa się: nietzscheanizm.

HENRYK BERGSON
Francuski myśliciel, który sporo refleksji umieścił w swoich pracach: Materia i pamięć, Wstęp do metafizyki i Ewolucja twórcza. Jego zdaniem, artysta kierując się intuicją poznaje świat najgłębiej i najpełniej, staje się dzięki temu rewelatorem jedynej prawdy. A dzieje się tak dlatego, że sztuka, którą tworzy, z istoty swej zajmuje się tajemną rzeczywistością ducha i stara się zbadać jego związki ze światem w ogóle, narzędziem zaś poznania jest właśnie intuicja, rodzaj wyższego instynktu. Degraduje zatem Bergson intelekt jako poznawczy instrument, gdyż jak sądzi, kieruje nim ciasny praktycyzm, co w konsekwencji zniekształca obraz rzeczywistości, zwłaszcza, że naukowe metody i pojęcia są szablonowe i nie potrafią prawidłowo ocenić dynamicznie zmieniających się badanych obiektów. Ponadto poznanie naukowe zajmuje się zewnętrzna i ilościową stroną istot i rzeczy, niezdolne jest zatem do zbadania ich indywidualnych i wewnętrznych właściwości, gdy tymczasem motor rozwoju twórczego, tak zwany pęd życiowy (elan vital), jest usytuowany właśnie w głębi żywego świata. Tylko artysta jest kompetentny właściwie ocenić jego wewnętrzne bogactwo, ową żywą jaźń, a tym samym sztuka jest zdolna do poznania tych absolutnych prawd, którymi dotąd zajmowała się filozofia.

 Autor i tytuł

POECI FRANCUSKIEGO MODERNIZMU

ARTUR RIMBAUD
– "Statek pijany"
Jest to poemat o pragnieniu wolności, takim właśnie, jakie wyzwala w człowieku bezkresne morze w przeciwieństwie do kałuży na rodzinnym podwórku. "Samogłoski" to sonet świetnie obrazujący zabieg synestezji: oto poeta koloruje samogłoski. Już nigdy nie będą bezbarwne.

CHARLES BAUDELAIRE
Poeta realizował typ ówczesnego dandysa – modnego młodzieńca o wyrafinowanych gustach i oryginalnym stroju, buntującego się przeciw towarzyskim konwencjom. Wiersze jego wypełniają kraty, sieć pajęcza, ołowiane niebo, dekadenckie "ziewnięcie" nudy istnienia. W tej dusznej atmosferze symbol wolności – to biały albatros, szczęśliwy, gdy rozpina skrzydła daleko nad ziemią. Niestety – na ziemi nieszczęśliwy, stłamszony jak... poete maudit. Poeta przeklęty. Utwory: "Albatros", "Padlina", "Piękno", "Litanie do szatana"

PAUL VERLAINE
Wiódł życie absolutnie zdegenerowane, było w nim wszystko: pijackie uczty, prostytucja, homoseksualizm, narkotyki etc. Mimo to uważa się go za prekursora symbolizmu. Ważnym utworem jest: "Sztuka poetycka", zawiera bowiem jego twórcze credo. Poezja jego jest śpiewana, w pełni wyzyskuje brzmienia, melodyjną wartość słów, odbiega od reguł parnasizmu.

POECI POLSCY

KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER
Poeta nastrojów młodopolskich. Zawarł w poezji pesymistyczne filozofie dekadentyzmu, niepokoje końca wieku. Główne motywy w jego poezji to: przyroda, sztuka, miłość oraz śmierć. Sama jednak poezja cechowała się: umuzykalnieniem, operowaniem synestezją oraz impresjonizmem. Utwory: "Koniec wieku XIX", "Nie wierzę w nic", "Hymn do Nirwany", "Melodia mgieł nocnych"

JAN KASPROWICZ
Poeta, który przechodził przemiany ideowe etap: początkowo rzecznik skrzywdzonych, poruszał tematy społeczne: nędzę wsi, zaniedbanie dziecka wiejskiego: sonety "Z chałupy". II etap: 1898 – przełom modernistyczny: "Krzak dzikiej róży", tomik, w którym występuje bunt wobec Boga, pogarda wobec tłumów, symbolizm oraz uroda gór. III etap: pogodzenie się z Bogiem, przyjmuje postawę franciszkańską: "Księga ubogich". W poetyce Kasprowicza zwracają uwagę: symbolizm i ekspresjonizm.

LEOPOLD STAFF
Poeta trzech pokoleń. W dobie młodopolskiej wyróżniamy: nietzscheanizm – tom "Sny o potędze", "Kowal"; dekadentyzm: "Deszcz jesienny"; franciszkanizm: tom "Ptakom niebieskim"; klasycyzm: tom "Uśmiechy godzin". Staff upodobał sobie formę sonetu, pragnął chaos świata przetworzyć w ład artystyczny.

TADEUSZ MICIŃSKI
Polski demonolog, zafascynowany tematem walki dobra i zła, osobą szatana jako istoty zbuntowanej przeciw Bogu, ale cierpiącej – tom "W mroku gwiazd". Również w poezji wykorzystuje technikę ekspresjonistyczną oraz barokowy oksymoron.

DRAMAT MŁODOPOLSKI

GABRIELA ZAPOLSKA
– "Moralność pani Dulskiej"
Pisarka przedstawia mieszczańską rodzinę zatopioną w filisterskim kołtuństwie. Jest to swoista satyra na fałsz, obłudę i zakłamanie mieszczaństwa, rozgrywająca się w konwencji tragifarsy. Przykładem dramatu naturalistycznego.

STANISŁAW WYSPIAŃSKI
– "Wesele"
Punktem wyjścia dramatu jest wesele inteligenta-poety z chłopką, które ma miejsce w chłopskiej chacie. Podjęte zostały tematy: zrywu narodowego, niemocy społecznej, charakterystyka inteligencji, charakterystyka wsi, ludomania i dekadencja. Dramat obfituje w różnorakie symbole: przedmioty jako podkowa i złoty róg, osoby – jak Stańczyk, sceny – jak finalny taniec Chochoła. Przykładem dramatu symbolicznego.

POWIEŚĆ

WŁADYSŁAW REYMONT
– "Chłopi"
Epopeja nagrodzona Noblem. Na pierwszy plan wysuwają się dzieje rodziny Borynów i wsi polskiej – Lipiec. W rzeczywistości problematyka wykracza poza wiejski konkret i podejmuje kwestie ogólnoludzkie, filozoficzne: ludzkie namiętności, związek człowieka z naturą, mentalność i system wartości chłopów, walka o władzę, rywalizacja o kobietę oraz związek człowieka z ziemią. Przykładem powieści realistycznej, naturalistycznej i impresjonistycznej.

STEFAN ŻEROMSKI
– "Ludzie bezdomni"
To dzieje społecznika-doktora Judyma, który jest człowiekiem szlachetnym i wrażliwym na biedę i nędzę społeczną. Sam pochodzi z nizin i pragnie poświęcić swoje życie leczeniu warstw niższych. Poświęca dla tej idei całą prywatność, także możliwość założenia domu, rodziny i małżeństwa z kobietą, którą kocha. Dzieje Judyma ukazują też ówczesne społeczeństwo polskie, bolączki społeczne, strefy takie jak miasto i wieś, różne warstwy społeczne. Istotna jest kategoria "bezdomności", w sensie wyboru moralnego. Są powieścią modernistyczną.

JOSEPH CONRAD
– "Lord Jim"
Jest to powieść uniwersalna, gdyż jej autor mówi o sprawach zawsze aktualnych; o ważnych decyzjach, jakie każdy człowiek musi podjąć i o konsekwencjach wyborów dokonywanych w różnych sytuacjach.

 Gatunek

POWIEŚĆ PSYCHOLOGICZNO-MORALNA
Charakteryzuje ją: poszerzona analiza psychologiczna, zerwanie z chronologią akcji, wielogłos narracyjny i narracja subiektywna, relatywizacja głównego bohatera, tzn. że główny bohater ukazany jest z kilku punktów widzenia, co sprawia, że jego postępowanie wymyka się jednoznacznej ocenie. Doskonałym przykładem jest "Lord Jim"

POWIEŚĆ MODERNISTYCZNA
Charakteryzuje się: albumowym charakterem scen, polega on na tym, że między dwoma rozdziałami nie zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, a kolejne rozdziały stanowią epizody z życia bohatera; synkretyzmem poetyk, czyli stosowaniem w jednym utworze technik pisarskich (symbolizmu, naturalizmu, impresjonizmu); indywidualizacją języka postaci, co w praktyce oznacza, że każdy bohater mówi językiem charakterystycznym dla swego pochodzenia i wykształcenia; wielogłosem narracyjnym oraz zakończeniem otwartym, czyli czytelnik nie zna końca losów bohatera, nie wie , jakie skutki wywołało podjęcie takiej, a nie innej decyzji. "Ludzie bezdomni"

DRAMAT NATURALISTYCZNY
Zajmuje się biologiczną motywacją działań człowieka, a szczególnie rządzące życiem ludzkim prawami natury. Podkreśla fakt, iż wszelkie poczynania ludzkie są zależne od następujących czynników i praw natury: teorii dziedziczności , polegającej na przekazywaniu potomstwu cech fizycznych lub psychicznych zarówno wrodzonych, jak i nabytych; determinizmu, którego zwolennicy głosili całkowitą zależność człowieka od warunków życia; prawa doboru naturalnego, czyli procesu prowadzącego do utrzymywania się przy życiu osobników silniejszych, lepiej przystosowanych. "Moralność pani Dulskiej"

SONETY
– w twórczości Leopolda Staffa

POWIEŚĆ REALISTYCZNA
– "Chłopi"

POWIEŚĆ NATURALISTYCZNA
– "Chłopi"

DRAMAT SYMBOLICZNY
Przykładem jest "Wesele", które obfituje w różnorakie symbole: Chochoł – postać wiążąca świat realistyczny z metafizycznym, Stańczyk- symbol mądrości i dalekowzroczności politycznej, Rycerz – symbol odwagi, męstwa etc.

DRAMAT EKSPRESJONISTYCZNY
Wykorzystuje stylistykę ekspresjonistyczną, polegającą na operowaniu gwałtownym kontrastowymi zestawieniami, makabrą, deformacją, przedstawiając formy zwyrodniałe. "Kniaź Patiomkin" Tadeusza Micińskiego.

 Motywy

ARTYSTA
Jednostkowy, wyobcowany, niezrozumiały przez tłum twórca: "Albatros"

SZTUKA DLA SZTUKI
Hasło wyznaczające sztuce nadrzędną wartość, cel istnienia dla samej siebie, bez żadnych przyziemnych utylitarnych celów.

SZATAN
Motyw modny w epoce, pojawia się w poezji Kasprowicza, Staffa, Micińskiego. Sama demonologia staje się pasją myślicieli, np. Przybyszewskiego czy Micińskiego (zob. interpretację poematu Niedokonany). Przedstawiany szatan jest postacią cierpiąca, płacząca, choć uosabia bunt.

LUDOMANIA
Fascynacja wsią i jej kulturą, która ogarnęła twórców młodopolskich, a oznaczała nie zawsze szczere zainteresowanie, lecz pozór i modę. Ludomania została zarejestrowana w Weselu Wyspiańskiego, jej owocem były inteligencko-chłopskie śluby.
ŚMIERĆ, SPLEEN, NIRWANA
Tematy poezji modernistów europejskich i polskich. Są wynikiem pesymistycznej filozofii i dekadenckiej postawy bierności i zniechęcenia. Narkotyczne pogrążenie się w nirwanie, poczucie spleenu, myśl o śmierci – to odpowiedz na nastrój schyłkowej epoki. "Spleen" i "Padlina" Baudelaire'a, "Nie wierzę w nic", "Koniec wieku XIX"

FILISTER
Znienawidzony przez młodych artystów mieszczuch, dorobkiewicz, właściciel sklepu i nieruchomości lub urzędnik wyznający filozofię pieniądza. Obłudny, zakłamany, dbający o pozory i zniewolony konwencjami swego mieszczańskiego świata.

TEATR MUNDI
– "Wesele"

Opracowanie: Sebastian Rowiński