Renesans

 Filozofia

HUMANIZM
Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Erazm z Rotterdamu, którego poglądy stanowią sumę humanistycznej filozofii. Erazmowe ujęcie humanizmu można najlepiej przedstawić za pomocą kilku pojęć:

ANTROPOCENTRYZM – człowiek i ludzkie sprawy są w centrum zainteresowań myśliciela ("Pieśni" Jana Kochanowskigo).

INDYWIDUALIZM – każdy człowiek jest uznany za dobro niepowtarzalne i odrębne. Erazm wprowadza w ten sposób na nowo do filozofii zapomniane nieco w czasach myślenia uniwersalistycznego pojęcie jednostki.

TOLERANCJA – prawem człowieka jest dochodzenie samemu do prawdy, nie wolno narzucać mu wbrew jego woli żadnych gotowych rozwiązań.

RACJONALIZM – prawdy należy szukać na drodze rozumowej, bo tylko rozum jest wystarczającym narzędziem poznania.

IRENIZM – renesansowa forma pacyfizmu, wyklucza siłowe rozwiązania sporów jako niezgodne z rozumem.

DOKTRYNA PREDESTYNACJI
Naukę o predestynacji propagował w XVI wieku kalwinizm. Opiera się ona na przekonaniu, że konkretny człowiek już w momencie narodzin jest przeznaczony (predestynowany) przez Boga albo do zbawienia, albo do potępienia, które zależą tylko od Jego łaski bądź niełaski. Nie jest to myśl zupełnie nowa. Podobne poglądy można znaleźć u świętego Augustyna. I tak jak w przypadku jego filozofii, tak i teraz można zastanawiać się nad swoistą paradoksalnością doktryny o predestynacji. Paradoks ten w uproszczeniu wygląda mniej więcej tak. Skoro i tak od początku postanowione jest, czy pójdę do nieba, czy do piekła – to nie jest ważne, jak będę żył. I na odwrót: skoro może być postanowione, ze jednak pójdę do piekła – oznacza to, że najszczersze i najlepsze chęci i życie w zgodzie z sumieniem nie mają sensu. "Fraszki" i "Pieśni" Jana Kochanowskiego

MAKIAWELIZM
Machiavelli – twórca makiawelizmu, zajmował się filozofią polityczną. W traktacie Książe przedstawił swoją koncepcję nowoczesnego państwa. Każde państwo istnieje, jego zdaniem, po to, by stać się potęgą, która zapewni swoim mieszkańcom jak najlepsze życie. Aby to osiągnąć, władca nie może mieć skrupułów. Przytaczając przykłady z historii Rzymu i czyniąc aluzje do współczesnych wydarzeń politycznych, Machiavelli wykazał, że w polityce zdecydowanie najskuteczniejsza jest gra nieczysta. W bitwie nieuczciwy fortel przynosi znacznie większe korzyści niż otwarty szturm. Podobnie jego zdaniem, jest w polityce. Tym bardziej że, jak twierdził florencki filozof, natura człowieka jest dość parszywa. Najsilniejsze ludzkie cechy to: obłuda, fałszywość, niewdzięczność i nielojalność .A zatem takich poddanych ma władca. Naiwnością z jego strony byłoby więc okazywać im szlachetność i pobłażliwość, albowiem zdaniem Machiavellego, to najprostsza droga do sytuacji, w której poddani wbiją władcy nóż w plecy. Prócz tej ponurej wizji zawdzięczamy mu sformułowanie pojęcia państwa w takim znaczeniu, w jakim używamy go dziś.

 Autor i tytuł

G. BOCCACIO: "Dekameron"
To zbiór stu nowel opowiadanych w dziesięć dni przez dziesięć osób, które uciekły z miasta przed szalejącą zarazą. Zamknięci w podmiejskiej willi umilają sobie czas opowieściami utrzymanymi całkowicie w renesansowym duchu. Dominuje tu humor, pochwała sprytu, dążenie do szczęścia i przyjemności. Nowele opowiadają o miłości duchowej i zmysłowej, zdobywaniu kochanek, zdradach małżeńskich, ekscesach duchowych etc.

F. PETRARKA: "Sonety do Laury"
Poprzez ten utwór Francesco ustalił wzorzec pisania o miłości, a zarazem rozpropagował gatunek sonetu. Zawdzięczamy mu zestaw metafor: żar uczuć, płomienie miłości, miłość jak śmierć; paradoksy zbudowane na przeciwstawieniu cierpień i radości, bólu i słodyczy, które niesie to uczucie.

W. SZEKSPIR: "Makbet"
Tragedia obrazująca ludzką ambicję, niszczącą żądzę władzy, zawiera odwieczny morał, że nie można zbudować nic trwałego na przemocy i krzywdzie oraz, że zło rodzi kolejne zło. Dowodzą tego dzieje Makbeta, szkockiego wodza, który uwierzył przepowiedniom czarownic, iż będzie królem. Uwierzył do tego stopnia, że dokonał królobójstwa, a potem kolejnych morderstw. Do działania zachęca go Lady Makbet – przykład kobiety demonicznej (femme fatale). Oboje małżonkowie przechodzą przemianę i także oboje giną.

MIKOŁAJ REJ: "Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem"
Rej porusza kwestie polityczne, religijne, obyczajowe i społeczne. Dzięki krytyce hazardu, obżarstwa, przesady w strojach rozrzutnej szlachty, dzięki postawionemu duchownym zarzutowi, iż zaniedbują obowiązki, a na "ołtarzu jajca liczą" poznajemy realia szesnastowiecznej Polski.

MIKOŁAJ REJ: "Żywot człowieka poczciwego"
Przykład utworu parenetycznego, gdyż Rej prawi, jak wychowywać młodzież szlachecką, jak żyć i gospodarować w wieku dojrzałym-jak być poczciwym ziemianinem. Prócz tego, że daje obraz obyczajów, zawiera pouczenia oraz wizerunek "człowieka poczciwego". Rej rysuje cztery okresy ludzkiej egzystencji, taj jak cztery są pory roku.

JAN KOCHANOWSKI: Fraszki
Poeta wyraża w nich swój renesansowy światopogląd. Uważał, że życie każdego człowieka zależne jest od kapryśnej fortuny i opatrzności Bożej. Natomiast życie ludzkie jest nietrwałe i niepewne, dlatego też we fraszkach głosi umiejętność korzystania z radości życia; jeżeli nam się to uda to zachowamy równowagę duchową. Bóg zaś jest reżyserem sztuki , która jest życiem, a aktorem jest każdy z nas. Kochanowski wręcz stwierdza, iż każdy człowiek jest zwykłą marionetką w rękach Boga.

Pieśni
Człowiek został przedstawiony w duchu epoki. Był to człowiek, który cieszył się życiem, skupiony był na teraźniejszości, a lekceważył przyszłość. Natomiast Bóg jest budowniczym natury, pod skrzydłami którego chroni się człowiek. Bo On jest dobry i miłosierny. W Pieśniach poeta wyznaje zasadę "złotego środka".

Treny
Są wyrazem upadku światopoglądu poety. Bóg nie jest dobry, gdyż Jego wyroki okazują się wręcz niesprawiedliwe. Bóg przestaje być przyjacielem człowieka i jawi się jako potężna, niezrozumiała, groźna siła, miotająca ludzkim losem. Ostatecznie jednak w ostatnich wierszach cyklu poeta godzi się, rzec można, z Bogiem. Obraz świata także ulega zmąceniu. Wartością pozostaje życie rodzinne, ale nie jest już ono źródłem pełnej radości. Staje się także źródłem smutków.

"Odprawa posłów greckich"
Jeśli chodzi o budowę utworu, to Kochanowski pozostaje wierny wzorcom tragedii antycznej, ale niezupełnie. W budowie odstępstwem od antycznego wzorca jest rezygnacja z parodosu i exodosu, a także poeta rezygnuje z wprowadzenia do swojego utworu Fatum, rozumianego jako przekleństwo lub wola bogów, które całkowicie determinuje postępowanie ludzi. Tutaj bohaterowie tragedii przestają być tylko bezwolnymi marionetkami realizującymi zapadłe na górze wyroki, lecz stają się ludźmi samodzielnie kształtującymi swój los, odpowiedzialnymi za swój los. Poeta zwraca szczególną uwagę na fakt, iż piętnowana tu prywata zawsze doprowadza do zguby.

ŁUKASZ GÓRNICKI: "Dworzanin polski"
Przedstawia w nim wzór dworzanina, który ma odpowiednie maniery: przestrzega dworskiej etykiety, włada językami obcymi, kształcił się za granicą i zna się na poezji i historii, dba o piękno mowy, zna się na muzyce, szczyci się swym szlachectwem, dba o dobre imię, jest taktowny, dowcipny, cieszy się sprawnością fizyczną, jest pełen wdzięku, naturalny i zaprawiony w rzemiośle rycerskim

 Gatunek

NOWELA
Zwięzły utwór narracyjny. Pisany prozą o wyraziście zarysowanej akcji i prostej, zazwyczaj jednowątkowej fabule. Dekameron

TRAGEDIA
W porównaniu z klasyczną brak jest tutaj wyraźnie zarysowanego konfliktu tragicznego. Odprawa posłów greckich

PIEŚŃ
Pieśni Jana Kochanowskiego

ANAKREONTYK
Pieśń XX z Ksiąg pierwszych

EPIGRAMAT
Odmianą epigramatu jest fraszka. Nazwę fraszka – z włoskiego: gałązka – wprowadził do polszczyzny Jan Kochanowski. Fraszki

SIELANKA
Żeńcy, Pieśń świętojańska o Sobótce – J. Kochanowski

ELEGIA
Od czasu renesansu elegia to utwór o treści poważnej, refleksyjnej, będący smutnym rozpamiętywaniem lub skargą, dotyczący spraw osobistych. Elegia o sobie samym do potomności K. Janickiego

TREN
Kochanowski nadaje gatunkowi nowe cechy: jego treny są wspomnieniem dziecka, a nie kogoś wybitnego, bohatera i mówią wiele o przeżyciach tego, kto rozpacza po stracie. Ponadto tworzy nieznaną dotąd formę cyklu trenologicznego. Treny

 Motyw

BÓG JAKO REŻYSER ŚWIATA – Fraszki

AUREA MEDIOCRITAS – Pieśń IX z Ksiąg wtórych

NON OMNIS MORIAR – Pieśń XXIII z Ksiąg wtórych

MOTYW VANITAS – Fraszki

ARKADIA – Żywot człowieka poczciwego, Na dom w Czarnoloesie J. Kochanowskiego

AUTOTEMATYZM – Do fraszek, Na swoje księgi, Ku Muzom J. Kochanowskiego

CIERPIENIE – Treny, Dekameron

DOM – Żywot człowieka poczciwego, Pieśń świętojańska o Sobótce

MIŁOŚĆ DO OJCZYZNY – Pieśni, Odprawa posłów greckich

NADZIEJA – Treny, Pieśń IX, Makbet

PRACA – Pieśń świętojańska o Sobótce

Opracowanie: Sebastian Rowiński