Antyk

 Filozofia

SOKRATES
Zajmował się jedynie sprawami etycznymi, całą zaś przyrodą nie zajmował się wcale. Mówił, ze drzewa niczego nie mogą nauczyć, uczą natomiast ludzie w mieście. I pracował na dwóch polach: na polu etyki oraz logiki, którą uważał za niezbędną dla etyki. Poglądy etyczne Sokratesa dadzą się sformułować w trzech głównych tezach. Pierwsza mówiła, że cnota jest dobrem bezwzględnym. Cnota była standardowym pojęciem Greków, ale rozumiana była ogólnikowo, jako tężyzna życiowa, dzielność, sprawność w spełnianiu zawodowych czynności. Nazywając te zalety "cnotą", dał temu wyrazowi bardziej specjalne, a właściwie zupełnie nowe znaczenie. Wytworzył nowe pojęcie cnoty przez to, że spośród zalet człowieka wyodrębnił specjalnie zalety moralne. Druga głosiła, iż cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem. Ludzie dlatego często błądzą i działają wbrew własnemu pożytkowi, że nie wiedzą, co jest dobre. Podobnie rozumiał również stosunek dobra do szczęścia: szczęście związane jest z cnotą, bo z cnoty wynika. Szczęśliwy jest bowiem ten, kto posiada największe dobra, a największym dobrem jest cnota. Trzecia – cnota jest wiedzą. A zatem wszelkie zło pochodzi z nieświadomości: nikt umyślnie i z świadomością zła nie czyni. I nie może być inaczej: skoro dobro jest pożyteczne i gwarantuje szczęście, nie ma powodu, aby ktoś, kto je zna, nie czynił go. Wiedza jest tedy warunkiem dostatecznym cnoty, a mówiąc językiem jaskrawym, jakiego Sokrates używał: jest tym samym, co cnota. "Jest to jedno i to samo wiedzieć, co jest sprawiedliwe, i być sprawiedliwym". To była definicja: cnota jest wiedzą. Sokrates nie był teoretykiem, lecz wirtuozem metody; nie formułował jej przepisów, lecz przykładem własnym pokazywał, jak ją stosować. Metoda, jaką się posługiwał, była metodą dyskusji, współpracy umysłowej. Składała się z dwóch części, negatywnej i pozytywnej, "elenktycznej" i "maieutycznej": pierwsza uczyła, jak usuwać fałszywe przekonania, druga – jak zdobywać prawdziwe.

PLATONIZM
Platonizm jest idealizmem, czyli teorią głoszącą, że we wszystkich dziedzinach bytu i działania, obok pierwiastków realnych, które są przemijające, istnieją pierwiastki idealne, które są wieczne, i że pierwiastki idealne mają przewagę nad realnymi. W szczególności platonizm oznacza: ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny, psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jest niższe i zależne od niej; teorii poznania: przekonanie, ze istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona i że wiedza zmysłowa, jako zależna i niepewna, musi jej być podporządkowana; etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne, jako niższe, powinny im być podporządkowane i traktowane tylko jako środki. Na czele jego filozofii stało pojęcie idei, ale także i pojęcie duszy, i pojęcia dobra. Platon był twórcą idealizmu, spirytualizmu i metafizyki opartej na etycznym podłożu. Także mówił, iż: "Poprzez cele realne, względne, skończone, doczesne można osiągnąć cele idealne, bezwzględne, wieczne" – to sens Platońskiej teorii miłości.

ARYSTOTELIZM
Jest filozofią stworzoną przez Arystotelesa, filozoficzną doktryną środka, unikającą skrajnych rozwiązań, a skłonną do uznania cząstki prawdy, jaka w każdym z nich tkwi. W metafizyce arystotelizm unika zarówno idealizmu jak materializmu, w teorii poznania – zarówno czystego racjonalizmu jak czystego sensualizmu, w etyce – zarówno moralizmu jak hedonizmu. metafizyce jest twierdzeniem, że nie ma innych substancji niż materialne, ale że osnową substancyj stanowi idealna ich istota; że substancje są jednostkowe, ale istota ich jest ogólna. teorii poznania jest twierdzeniem, że pochodzenie poznania jest empiryczne, ale że wyniki jego są racjonalne. Empiryczną drogą znajdować racjonalną wiedzę. etyce jest stwierdzeniem, że najwyższym dobrem jest nie cnota, lecz szczęście, ale że osnową szczęścia stanowi nie doznawanie przyjemności, lecz działalność godna człowieka, rozumna i cnotliwa. Przez cnotę dochodzić do szczęścia. Wprowadza nowe pojęcie Boga jako pierwszej przyczyny świata i nowe ujęcie duszy jako formy ciała organicznego; nową teorię rozumu, rozdzielonego na czynny i bierny.

EPIKUREIZM
Twórcą był Epikur, założyciel własnej szkoły w Atenach, zwanej "Ogrodem Epikura". To kierunek bardzo atrakcyjny, bowiem głosił, iż aby być szczęśliwym, należy wierzyć świadectwu zmysłów, nie uznawać sił ponadnaturalnych i dążyć do przyjemności. Jedynym dobrem jest przyjemność. Życie wśród przyjaciół i zgodnie z prawami natury, uporządkowanie, z dala od wojen i polityki, bez lęku przed śmiercią – oto życie szczęśliwe. Należy korzystać z radości, bo życie jest jedno. Śmierć niesie kres ciała i duszy. Nie znaczy to, że trzeba zaspokajać wszelkie pragnienia – umiar i rozum są tu wyznacznikami postępowania. Dopiero późniejsi "epikurejczycy" zaczęli głosić dążenie do pełnego używania życia, uciech, rozpusty i hedonizmu.

STOICYZM
Twórcą jest Zenon z Kitton. Jest to system filozoficzny, który zaleca zachowanie równowagi duchowej i wyzbycia się wszelkich namiętności: zarówno wszelkiej radości jak i rozpaczy spowodowanej nieszczęściem. Spokój wobec jakichkolwiek zdarzeń losu, życie zgodne z natura, hart ducha, "dzielność życia" – oto przepis na szczęśliwe życie.

 Autor i tytuł

MITOLOGIA

MIT KOSMOGONICZNY
Wyjaśnia ,jak powstała ziemia z Chaosu, jak pierwsi bogowie (Gaja i Uranos) dają początek dalszym bogom, a ci dzielą między siebie władzę, rywalizują, niszczą się, aż nastaje Zeus, Hades i Posejdon. Ponieważ mamy do czynienia z politeizmem jest ich cały zastęp: Atena – bogini wojny, Afrodyta – bogini miłości, Eris – bogini kłótni, niezgody, Artemida – bogini łowów, Ares – bóg wojny, Hefajstos – kulawy opiekun rzemiosła.

MIT PROMETEJSKI
Opiewa dzieje Prometeusza, który ukochał ludzkość – stworzył człowieka z gliny i łez – i ukradł ogień z Olimpu. Ukarano go – został przykuty do skał Kaukazu i tam zgłodniały sęp wyjadał mu wciąż odrastającą wątrobę. Prometeusz po dziś dzień symbolizuje postawę poświęcenia dla ludzkości oraz buntu jednostki przeciw władzy.

MIT IKARYJSKI O Dedalu i Ikarze.
Dedal konstruktor skrzydeł doleciał do brzegów morza, natomiast jego syn Ikar zbyt zbliżył się do słońca, które stopiło wosk skrzydeł, po czym spadł i utonął. Mit ten obrazuje odwieczną ludzką dążność do lotu ku słońcu, do marzeń ponad rozsądek, do ryzyka dla spełnienia swych ideałów.

MIT SYZYFA
Króla gaduły i spryciarza, który nieraz przechytrzył bogów, za co w końcu został skazany na ciągłe wtaczanie głazu pod górę – jak wiadomo, gdy buł już u szczytu spadał w dół, i znów, i znów ... Oto obraz uciążliwej, bezowocnej pracy, wysiłku ogromnego i bezskutecznego.

EPOS

HOMER
– "Iliada"
Opiewa czterdzieści dni z ostatniego, dziesiątego roku oblężenia Troi przez Greków. U źródła wojny tkwi intryga bogini Eris, która wymyśliła "jabłko dla najpiękniejszej" – a Parys przyznał je Afrodycie. Ta w zamian obdarowała go miłością najpiękniejszej kobiety – Heleny. Parys porywa Helenę do Troi. Mąż Heleny zbiera posiłki i atakuje miasto. "Iliada" przybliża zdarzenia ostatniego roku: gniew i odejście Achillesa po odebraniu branki Bryzeidy, powrót na wieść o śmierci przyjaciela Patroklesa, pojedynek z Hektorem – zabójcą Patroklesa, a synem króla Troi – zbezczeszczenie zwłok Hektora, oddanie ich Priamowi, pogrzeb.

– "Odyseja"
Opowiada o tułaczce Odyseusza, który wraca do domu, do Itaki po zakończeniu wojny trojańskiej. Wraca po dziesięciu latach – przeżywa liczne i niezwykłe przygody. Np.: spotkanie z jednookim cyklopem, wizyta u nimfy Kirke, która poczęstowała gości ziołami zapomnienia, zejście do Hadesu – krainy zmarłych, podróż przy niebezpiecznym, choć pięknym śpiewie Syren, przepłynięcie między Scyllą a Charybdą – potworami morskimi, 7 lat u nimfy Kalipso, spotkanie z królewną Nauzykaą, powrót do Itaki – do żony Penelopy symbolu wierności i przemyślności kobiecej. "Odyseja" zawiera wszystko: zdradę, namiętność, poszukiwanie drogi życia, wierność, walkę siły z podstępami i przebiegłością, strach i odwagę człowieka. Odyseusz pozostał symbolem bohatera działającego przebiegłością i fortelami.

DRAMAT

SOFOKLES
– "Antygona"
Córa Labdakidów została obdarzona tak samo nieszczęśliwym losem jak cały ród. Podjęła się jednak czynu, którego sława przetrwała tysiąclecia: w imię miłości i w imię prawa jednostki do sprzeciwu – przeciwstawiła się władzy. To postawa i problem – istniejące w każdej epoce i w każdym ustroju zbudowanym przez ludzi. Dylemat, bo władza – tu uosabiana przez Kreona – też ma swoje argumenty – obrony racji stanu, ustanowionego prawa autorytetu... Problem wciąż żywy czy to w relacji król – poddani, prezydent – społeczeństwo czy dyrektor – pracownicy. Chór zachowuje prawie do końca bezstronność w tym sporze, w którym mimo samobójstwa Antygony, przegrywa Kreon, który swój błąd zrozumiał zbyt późno.

LIRYKA

TYRTAJOS
Imię poety przeszło do historii jako symbol poety bojownika. Elegie patriotyczne Tyrtajosa zagrzewały Spartan do walk zaborczych z Meseńczykami. Od jego imienia wywodzi się termin tyrteizm , inaczej poezja tyrtejska, czyli poezja patriotyczna zagrzewająca do walki, w naszej kulturze – w obronie niepodległości. Swoją patriotyczną postawę wyraźnie zasygnalizował w wierszu "Rzecz to piękna", poprzez słowa: "Rzecz to piękna zaprawdę, gdy krocząc w pierwszym szeregu, Ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny"

SAFONA
Największa poetka starożytnej Grecji, żyła na wyspie Lesbos, skupiała wokół siebie grono dziewcząt, zajmując się ich wychowaniem i wykształceniem muzycznym. Z bogatej twórczości poetki, obejmującej pieśni weselne, hymny, modlitwy, pieśni miłosne, zachowało się w całości kilka fragmentów. Cenili jej talent starożytni: o Homerze mówiono krótko: "poeta", o Safonie – "poetka". Autorka : "Pogardy dla nie znającej poezji".

ANAKREONT
Piewca wina i miłości, związany ściśle z życiem dworskim władców. Wdzięczna poezja Anakreonta znalazła wielu naśladowców; postawa żartobliwego dystansu, konwencjonalnej gry miłosnej, flirtu, charakterystyczne obrazy i motywy, np. topos miłości – walka z Erosem na pięści lub Eros rzucający kolorową piłką w przyszłego amanta. Wszystkie te elementy złożyły się później na gatunek nazwany od imienia poety anakreontykiem.

SYMONIDES
Autor pieśni chóralnych, uprawiał różne gatunki liryczne; znany jest jako piewca władców i uroczystości dworskich. Starożytni cenili go za umiejętność wzbudzania litości i szlachetny patos. Jest autorem licznych epigramatów m.in. słynnego epigramatu na cześć bohaterów poległych pod Termopilami.

HORACY
Wielki poeta rzymski, stworzył m.in. "Carmina", czyli Pieśni (Ody), na które wzorowały się całe pokolenia. Horacy propagował epikureizm, czyli słynne carpe diem – chwytaj dzień, a także ideę umiaru, złotego środka (aurea mediocritas). To on rozpropagował mit nieśmiertelnego poety, nieśmiertelnego dzięki swojej sławie. Horacemu przypisuje się słowa: "Dulce et decorum est pro patria mori" (słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę) oraz Nil desperandum! (nie trać nadziei!)

 Gtunek

MIT
Mit nie jest gatunkiem literackim!!! Jest natomiast opowieścią, która przedstawia i organizuje wierzenia danej społeczności. Mit nazywa emocje – najczęściej zbiorowe, np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone otrzymuje wyraz i kształt w opowiadaniu mitycznym. Ważną rolę grają tutaj metafory, alegorie i symbole. Mit nie wyraża treści wprost, często przekazuje ja poprzez różnie zbudowany obraz, np. alegoryczny charakter ma opowieść o Demeter i Korze obrazująca przemienność pór roku etc.

EPOS
Inaczej epopeja, to główny gatunek epicki wykształcony w starożytności, który później zastąpiła powieść. Epopeja jest rozbudowanym utworem wierszowanym przedstawiającym dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. W epopei na plan pierwszy wysuwa się fabuła, narrator – wszechwiedzący i obiektywny – ujawnia się w inwokacji, całość zaś przedstawia z epickim dystansem. Styl epopei jest podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterskich, obfituje ona w realistyczne, drobiazgowe opisy ważnych przedmiotów i sytuacji.

ANAKREONTYK
Krótki utwór o tematyce miłosnej. Sytuacja liryczna to: biesiada, wino, kochanek, muzyka, śpiew, Eros etc.

GRECY STOSOWALI DWA TERMINY DO OKREŚLENIA POEZJI LIRYCZNEJ.

MELIKA – od melos – człon, fraza, śpiew. Melika akcentuje zatem pieśniowy charakter utworów lirycznych, nazwa LIRYKA przypomina o ich związku z muzyką. Lirycy greccy wykształcili różne miary wierszowe i różne strofy, których geneza wiąże się z rytmem tańca w pieśniach chóralnych. Odnotujmy tylko strofę saficką, chętnie stosowaną przez poetów polskich: obejmuje ona trzy wersy 11-zgłoskowe i jeden wers 5-zgłoskowy.

Gatunki poezji melicznej ujawniają okoliczności powstania danej pieśni lub sytuację wykonania. W poezji adresowanej do bogów ukształtowały się:

HYMN – pieśń pochwalna,
PROZODION – pieśń procesyjna,
PEAN – wywodzi się z krzyków rytualnych, w tym przypadku krzyk na cześć Apollina,
DYTYRAMB – wywodzi się z krzyków rytualnych, w tym przypadku na cześć Dionizosa. Z niego z czasem wykształciła się tragedia grecka.

Adresowane do ludzi: SKOLION – pieśń biesiadna wykonywana przez uczestników przekazujących sobie kolejno gałązkę mirtu, EROTIKON – pieśń miłosna, EPITHALAMION – pieśń weselna, serenada wykonywana u drzwi sypialni nowożeńców,
TREN – pieśń żałobna.

NAJWYŻEJ CENIONYM GATUNKIEM LITERACKIM BYŁA TRAGEDIA
Bohaterowie tragedii znajdują się w trudnej sytuacji, są uwikłani w konflikt między własnym działaniem a siłami wyższymi: losem, prawami historii, ślepymi prawami natury. O sytuacji bohaterów w literaturze greckiej decydowało przeznaczenie, los, fatum. Istotą tragedii jest konflikt tragiczny, który polega na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru; każde posuniecie bohatera zbliża go do katastrofy. Mamy też do czynienia z ironią tragiczną, czyli przeciwieństwo między samoświadomością bohatera a jego rzeczywistością. Jednak podstawowym pojęciem tragedii greckiej jest katharsis; dzieło antyczne miało celowo oddziaływać na reakcje i przeżycia odbiorców. Na kompozycję tragedii składało się: Prolog – wejście aktorów, Parodos – wejście chóru, Epeisodion – mówią aktorzy, Stasimon – komentarz chóru, Epeisodion – od 3-5, Stasimon – od 3-5 , Exodos – ostatnia pieśń i wyjście chóru. Z tragedii greckiej wywodzi się pojecie tragizmu. Jest to kategoria estetyczna, czyli swoista jakość dzieła. Polega na tym, iż bohater niezależnie od siły charakteru, od szlachetnych intencji, sprowadza na siebie zgubę – śmierć lub klęskę.

EPIGRAMAT
Gatunek ten wywodzi się z napisów rytych na posągach, nagrobkach. Dążył on ku dowcipnej, zaskakującej puencie.
CARMINA
Inaczej pieśń. W poezji greckiej związane były z muzyką, zaś w twórczości Horacego są już samodzielną forma literacką, zwarta stylistycznie, wyrażającą różnorodne treści.
BAJKA (patrz: oświecenie)
POEMAT HEROIKOMICZNY (patrz: oświecenie)

 Motywy

ARKADIA
Beatus ille qui procul negotiis Horacego

AUREA MEDIOCRITAS Quid dedicatum...

NON OMNIS MORIAR Exegi monumentum... Pogarda dla nie znającej poezji

DULCE ET DECORUM EST PRO PATRIA MORI – czyli: słodko i zaszczytnie umrzeć jest za ojczyznę.

Definicja patriotyzmu: Rzecz to piękna.
NIL DESPERANDUM Antygona, Exegi monumentum

NON USITATA
Dumne wyznanie Horacego, który jest świadom swej wartości. Porównuje swoją twórczość do ikaryjskich lotów, przywołując symbol łabędzia. Wyraża wiarę, że jego twórczość będzie powszechnie znana i żyć będzie wiecznie.

AUTOTEMATYZM Exegi monumentum...

AXIS MUNDI
Dla Greków środkiem ziemi była świątynia Apollina w Delfach.

HOMO VIATOR, BEZDOMNOŚĆ Odyseja

BUNT Iliada, Mit o Prometeuszu

CIERPIENIE Iliada, Mit o Demeter i Korze

DOM Odyseja

HISTORIA
Historia ludzi i bogów uzależniona jest od odwiecznej Mojry, przeznaczenia, przed którym nie ma ucieczki.

LABIRYNT
Labirynt kreteński to olbrzymi pałac, składający się z takiej gmatwaniny komnat i korytarzy, iż tylko jego budowniczy – Dedal mógł w nim odnaleźć drogę.

MIŁOŚĆ DO OJCZYZNYRzecz to piękna

PODRÓŻ Odyseja

SĄD – PROCES Antygona, Iliada

THEATRUM MUNDI Iliada

WINA I ODPOWIEDZIALNOŚĆ Mit prometejski

WŁADZA Antygona, Iliada, Odyseja

Opracowanie: Sebastian Rowiński