Serwis Humanistyczny "Hamlet"
Uczeń
Średniowiecze
Epoka: Utwory, autorzy – Filozofia – Gatunki – Pojęcia, motywy, toposy
ŚREDNIOWIECZE
Terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Początek średniowiecza wiąże się z 476 r. n.e., tj. upadkiem cesarstwa zachodnio-rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (z 1453 r., tj. upadkiem cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492r. – odkryciem Ameryki). Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu.
O ile w Europie epoka trwała około 1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X-XV w.).
Przyjęte określenie "średniowiecze" było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej "pośredniej" epoki, okresu jakoby "bezpłodnego, mrocznego i ciemnego". Zarzucano odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponadto sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu; rewizja ujemnych sądów rozpoczęła się dopiero w XVIII w., kiedy to zauważono wielkość i potęgę jej sztuki, zwłaszcza późnośredniowiecznej.
Średniowieczne wzorce osobowe:
+ świętego i ascety("Legenda o św. Aleksym")
+ władcy (Karol Wielki z "Pieśni o Rolandzie" i Bolesław Chrobry z kroniki Galla Anonima
+ rycerza ("Pieśń o Rolandzie")
"Bogurodzica" jest to najstarsza polska pieśń religijna. Jej najdawniejszy przekaz pochodzi z 1407 r., ale czas powstania jest sporny. Analiza tekstu, budowy stroficznej i języka pozwala stwierdzić, że pochodzi ona z XIII w. Treścią pierwszej strofy jest modlitwa do Matki Boskiej o wstawiennictwo do Jej Syna. W drugiej natomiast strofie podmiot zbiorowy zwraca się do Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom pobożne (dostatnie) życie na ziemi i zbawienie wieczne po śmierci: ". Obok treści, historyka literatury może interesować interpretacja pieśni, poznajemy bowiem światopogląd człowieka średniowiecza, który charakteryzują: postawa teocentryzmu i ascetyzmu. Interesująca jest również kompozycja pieśni, nacechowana symbolicznie. Główną postacią i adresatką utworu jest Matka Boska – Oblubienica, Pośredniczka. Występują też w tekście inne osoby: Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel. Wszystkie te postacie tworzą symboliczną w średniowieczu liczbę cztery, odnoszącą się do kwadratu cnót: męstwa, sprawiedliwości, umiarkowania i roztropności. Obie zwrotki kończy pełniący funkcję refrenu zwrot "Kyrie eleison Kyrie eleison", tzn. Panie, zmiłuj się. To wezwanie jest przyjęte z liturgii łacińskiej (ale pochodzi z greckiego). "Bogurodzica" zdumiewa kunsztowną budową, wysokim poziomem artystycznym tekstu literackiego i melodii wiersza. W pieśni są stosowane rymy wewnętrzne i końcowe, które cechuje powtarzalność formy gramatycznej, np. "popyt – przebyt". Zastosowano wiersz średniowieczny, nazywany zdaniowo-rymowy, ponieważ w każdym wersie zamyka się zdanie pojedyncze lub jednorodny człon zdaniowy. Każdy wiersz jest wypowiedziany z intonacją wznoszącą się lub opadającą. "Bogurodzica" jest zabytkiem języka staropolskiego, językoznawców interesują więc archaiczne formy gramatyczne i leksykalne.. "Bogurodzica" jest nie tylko najstarszą polską pieśnią religijną, ale także pierwszą pieśnią Maryjną. W dawnych wiekach była pieśnią bojową i hymnem narodowym. Jan Długosz mówi, że jako pieśń bojowa rozbrzmiewała na polach Grunwaldu przed bitwą. Śpiewało ją także rycerstwo polskie przed bitwą pod Warną.
W "Legendzie o świętym Aleksym" (druga połowa XV w.) dominują motywy ascezy. O artystycznych walorach utworu decyduje między innymi jego epicki charakter z wyraziście naznaczonym narratorem. W utworze przedstawione zostało pełne niezwykłości życie bohatera, który osiąga świętość na drodze umartwień i rezygnacji z uroków materialnego świata. Św. Aleksy jest literacką realizacją wzoru osobowego średniowiecza- ascety, którego życie było naznaczone pamięcią o śmierci ("memento mori")i podporządkowane zostało właściwemu przygotowaniu do godnego chrześcijańskiego zgonu.
"Pieśń o Rolandzie" jest utworem parenetycznym. Ten epicki poemat opisuje wyprawę wojenną Karola Wielkiego ( ideał władcy), władcy Franków, do Hiszpanii zajętej przez niewiernych – Saracenów. Opisane jest w nim zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu do Francji została zdradziecko zaskoczona i po bohaterskiej walce wycięta. Zginął wówczas kwiat rycerstwa, w tym hrabia Roland – bohater poematu, kuzyn władcy. Cechy rycerza Rolanda( ideał rycerza, wzorzec osobowy):
+ odważny – podejmuje walkę z silniejszym nieprzyjacielem;
+ dba o honor – nie zadął w róg w obawie przed posądzeniem go o tchórzostwo;
+ religijny – wierzy w Boga, który zabierze jego towarzyszy do raju;
+ przyjaciel;
+ patriota – umierając, chce widzieć Francję;
+ walczy w imię wiary chrześcijańskiej – nienawidząc pogan, walczy w sposób okrutny i bezwzględny.
Utwór jest arcydziełem gatunku "pieśni o czynach" powstających już przed XI wiekiem i tworzonych przez tzw. truwerów.
"Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" (XV wiek) to jeden z wierszy o śmierci, związany z kręgiem kultury kościelnej. Utwór ten został napisany w typowym dla średniowiecza gatunku – dialogu. W utworze uwidacznia się proces przechodzenia od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie, do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów. Rytmika zostaje wzbogacona poprzez wprowadzenie nie tylko rymów parzystych (AA, BB), lecz także ogarniających szereg sąsiadujących wersów. Literacką wartość "Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią" pogłębia naturalistyczne przedstawienie Śmierci oraz realistyczno-satyryczne obrazki z życia różnych stanów i zawodów: duchowieństwa, zakonników, sędziów, kupców. Pojawia się tu motyw "dance macabre", taniec śmierci czyli alegoryczne przedstawienie korowodu ludzi (tancerzy) prowadzonych przez Śmierć(rozkładający się trup, potem szkielet), która pociągała do tańca ludzi wszystkich stanów. "Taniec" symbolizował potęgę śmierci, wobec której wszyscy są równi. Dialog – w literaturze staropolskiej gatunek stanowiący rozmowę dwóch lub więcej osób, przeznaczony dla teatru.
Do zabytków języka polskiego inspirowanych kulturą świecką należy wiersz "Satyra na leniwych chłopów" (II połowa XV w.). Utwór satyryczny ma istotne znaczenie dla rozwoju wiersza polskiego: reprezentuje bowiem w pełni już wykrystalizowaną formę sylabizmu względnego (wersy ośmiozgłoskowe z odstępstwami dziewięciozgłoskowymi). Treścią "Satyry na leniwych chłopów", pisanej z pozycji szlacheckiej, staje się satyryczne przedstawienie pozorowania przez chłopów pracy pańszczyźnianej. Utwór wykorzystuje poetykę kontrastu: prostota, szczerość, prawość wyglądu chłopskiego kłóci się z obłudnością i fałszywością jego natury.
"Lament świętokrzyski" oparty jest na motywie "Stabat Mater Dolorosa" (Stała Matka Boleściwa), z motywem tym wiąże się prąd religijny zwany doloryzmem (zsolidaryzowanie się ludzi z cierpieniem Matki Bożej). Utwór jest skargą, która musi widzieć jak jej syn umiera. Pieśń zawiera elementy pasji tzn. męki pańskiej. Podmiotem lirycznym jest Matka Boska, która najpierw zwraca się do Jezusa z prośbą by podzielił się z nią cierpieniem. Potem zwraca się do anioła Gabryjela, z pytaniem gdzie jest radość, którą jej obiecywał. Na końcu zwraca się do wszystkich matek, radzi im by prosiły Boga, aby nie musiały patrzeć na śmierć swoich dzieci. Matka boska w pieśni kwestionuje wyroki boskie i anioła Gabryjela, przedstawiona jest jak zwykła kobieta i jest symbolem wszystkich cierpiących matek. Cierpienie i śmierć pokazane są tu zgodnie z średniowiecznym naturalizmem. Utwór należy do gatunku plankt (wypowiedź lamentacyjna tzw. skarga, żal).
"Wielki Testament" Franciszka Villona jest literacką spowiedzią Villona i należy do utworów schyłkowej części średniowiecza. Dominującym motywem jest śmierć, która ukazana jest jako zgnilizna i rozpad ciała. Obraz fizycznego zgonu jest makabryczny i naturalistyczny. Strach przed śmiercią skłania człowieka do prośby o łaskę. Ci, którzy zostali skazani prawem ludzkim i boskim mogą jedynie oddać się w opiekę Stwórcy. W myśl zasad religii chrześcijańskiej Villon wierzy w możliwość odpuszczenia, stąd tak częste w jego tekstach apostrofy do Matki Bożej i Chrystusa z błaganiem o zmiłowanie. Podmiot liryczny przedstawia siebie jako grzesznika, łaknącego nawrócenia i pokuty, żałuje błędów swojej młodości, pojawia się tęsknota za miłością, ukazuje wszechwładną potęgę Śmierci, wprowadzając motyw "dance macabre" (taniec śmierci). Przemyślenia poety zabarwione są wszechobecną myślą o przemijalności ludzkiego życia.
"Dzieje Tristana i Izoldy" Joseph Bedier
Utwór ten jest przykładem starofrancuskiego romansu, który miał formę obszernej narracji, pisanej ośmio- lub dwunastozgłoskowcem (z rymami). Tematem takiego utworu były zazwyczaj miłosne komplikacje, ukazane na tle kultury dworskiej, tak jest też w tym przypadku. Łącząca głównych bohaterów miłość jest uczuciem zakazanym. Izolda przeznaczona jest królowi Kornwalii Markowi mimo iż kocha jego siostrzeńca Tristana. Małżeństwo Izoldy nie oznacza końca uczucia, które będzie rozwijało się dalej na zgubę kochanków. Miłość jest silniejsza od zakazów, powszechnie uznawanych zasad, uczciwości wobec męża. Pomyłkowe wypicie napoju miłosnego skazuje bohaterów na życie pełne cierpień. Łącząca bohaterów miłość to olbrzymia potęgo, najwyższa wartość, która niesie ze sobą szczęście, ale i cierpienie, a w końcu śmierć (która łączy bohaterów na zawsze czego znakiem będą wyrastające i łączące się ze sobą gałązki głogu).
Augustynizm
Św. Augustyn (żył 800 lat przed św. Tomaszem) uznał, że człowiek jest istotą filozofującą, która rozważa swą obecność w świecie i czasie, swe dramatyczne, niejasne miejsce na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. To umieszczenie człowieka między bytami wyższymi a niższymi powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustający konflikt między cielesnością a duchowością, pożądaniem dobra i zła.
Scholastyka to wyjaśnianie i uzasadnianie drogą poszukiwań rozumowych dogmatów, orzeczeń, prawd uznawanych przez Kościół za objawione i niepodległe krytyce; wybitni przedstawiciele scholastyki to Albert Wielki (XII/XIII w.) i jego uczeń św. Tomasz z Akwinu (XIII w.), którego filozofia do dziś przyjmowana jest przez Kościół; złoty okres rozwoju tej nauki przypadł na XIII w.; sytuację człowieka w świecie zakreślonym horyzontem wiary widziano jako dramatyczną albo harmonijną Teocentryzm to pogląd sprowadzający całokształt spraw ludzkich do Boga, jako jedynej, najwyższej wartości, podporządkowujący celom pozaziemskim wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka.
Tomizm
Św. Tomasz z Akwinu uznał, że przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny. Twierdził, że człowiek właściwie pojmujący swe przeznaczenie musi się starać wznieść wyżej, walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania; tomizm kładł nacisk na problemy etyki, która stabilizowała życie ludzkie, normowała je wskazaniami cnoty.
Franciszkanizm
Twórcą był św. Franciszek z Asyżu, Żyjący na przełomie XII i XIII w. Głosił idee radosnej wiary, opartej na miłości do człowieka i całego stworzenia, na ubóstwie, miłosierdziu i braterstwie.
Kronika to gatunek prozy historiograficznej, opowieść o przeszłości, najczęściej z pozycji świadka lub na podstawie bezpośredniej relacji, podająca wypadki w sposób chronologiczny, łącząca relację o wydarzeniach z rozważaniami moralnymi, sięgająca po legendy i wiedzę historyczną; w kronice pojawiają się pewne cechy literackie: pierwiastki fikcji, narracyjność, niektóre obiegowe wątki epiki rycerskiej. Przykładem może być kronika Galla Anonima.
Legenda, żywot – to opowieść narracyjna o przeszłości, wierszem lub prozą, prowadzająca elementy fantastyki i cudowności, zwłaszcza w rozpowszechnionych w średniowieczu legendach o życiu świętych. Nowy gatunek średniowieczny.
Dramaty liturgiczne wystawiane były w kościołach w święto wielkanocne; były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Jezusa.
Misterium przeznaczone było do wystawienia na scenie. Prezentowało jakiś fragment historii biblijnej, konstruowane było z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec – mający nadejść sąd ostateczny. Na scenie wszystkie elementy, które miały wystąpić w późniejszych scenach, były od razu umieszczane i stały obok siebie. Często następowało mieszanie się scen poważnych z komicznymi, bo zakładano bosko-ludzką naturę Chrystusa i pozwalało to na ścisłe połączenie ziemskości i świętości.
Psalm to pieśń biblijna przeznaczona do śpiewania z towarzyszeniem instrumentów strunowych, opiewająca wielkość i dobroć Boga, wyrażająca podziękowanie, prośbę, błaganie, niekiedy sięgająca w przeszłość i wyciągająca z niej nauki (psalmy historyczne) lub mówiąca o przyszłości aż po koniec świata (psalmy mesjańskie), często o treści pouczającej lub pokutnej, zwrócona do Boga lub do zbiorowości, którą wzywa do wspólnej modlitwy, często również sławiąca Boga w formie trzecioosobowej.
Sonet to utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowersowe oraz dwie trójwersowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno--uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonetu włoskiego o rozkładzie rymów "abba abba" oraz "cdc dcd" ("cdecde").Sonet rozpowszechnił się w XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Williama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach "ccdeed" lub "cddcee").W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury, uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm – A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm – A. Asnyk, Młoda Polska – J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie – J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).
Utwór hagiograficzny to opis życia świętego. Typ ten kształtował się już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa na Wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników; w przekazach dziejów i czynów świętych podkreślano zwłaszcza cnoty praktykowane przez nich w stopniu heroicznym, celowo przy tym wyolbrzymiając działania, postępki oraz umartwienia bohaterów, tworząc w ten sposób wzór osobowy. Przykładem utworu hagiograficznego jest "Legenda o św. Aleksym".
Utwór parenetyczny to utwór mający charakter pouczający, moralizatorski. Przykładem utworu parenetycznego jest "Pieśń o Rolandzie".
"MEMENTO MORI" – (memento – pamiętaj; rodzaj ostrzeżenia, przestrogi) – pamiętaj o śmierci; przestroga, że jedynym celem ostatecznym człowieka na ziemi jest śmierć.
Realizacja średniowiecznego "memento mori" w niektórych utworach literackich epoki, np. "Pieśń o Rolandzie", "Legenda o św. Aleksym"
"Memento mori" czyli "Pamiętaj o śmierci" – to jedno z średniowiecznych haseł, mających swój wyraz w malowidłach, przedstawiających sceny z Sądu Ostatecznego i Tańców Śmierci oraz w wielu utworach literackich. Hasło to mówi, że wszystkich czeka śmierć, niezależnie od pozycji życiowej. "Legenda o św. Aleksym" – utwór ten to typ literatury hagiograficznej. W opisie żywota świętego autor, prezentując zalety charakteru postaci i jej sposobu życia, akcentuje poddanie się bohatera woli boskiej, wyolbrzymia jego czyny, tworząc w ten sposób wzór godny naśladowania. Utwór ten propaguje kult ascezy posuniętej aż do samozniszczenia. Aleksy pragnie poznać Boga poprzez wiarę i poznanie własnej duszy, natomiast poprzez ascezę dąży do doskonałości, którą zgodnie z hasłem "Memento mori" jest śmierć i spotkanie z Bogiem. W "Pieśni o Rolandzie" autor kształtuje ideał osobowy rycerza, opiewając jego bohaterskie czyny. Rycerz ten ofiaruje się Bogu. Ponad etos rycerski ceni sobie wiarę w Boga. Świadczy o tym jego prośba o błogosławieństwo przed bitwą, prośba o przyjęcie rycerzy do raju, poczucie oddania Bogu, wyrażone w sformułowaniu "wasal Boga" oraz liczne gesty, jak złożenie rąk, bicie się w piersi na oznakę skruchy i wreszcie śmierć na wznak – symbol zjednoczenia z Bogiem. Dużo miejsca w tym utworze zajmuje sam opis śmierci, zaakcentowanej jako śmierć chrześcijańska. Roland umiera na wzgórzu przy sośnie, co można porównać do Golgoty i krzyża. W chwili śmierci wygląda prawie jak konający Chrystus. Roland ginie z przeświadczeniem, że zasłużył na zbawienie, ponieważ do końca wypełniał swój obowiązek wobec pana feudalnego, nie splamił honoru i był dobrym chrześcijaninem. Żył cnotliwie, więc w każdej chwili był gotowy na śmierć.
Cechy literatury średniowiecznej
Książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego można było dopisywać na pozostałych pustych kartach inne teksty, i to w różnym czasie, nie zawsze oznaczonym. Jej społeczny zasięg, z uwagi na jednoegzemplarzowość, był ograniczony; zarazem koszt związany z nakładem pracy przy jej sporządzaniu był niezmiernie wysoki (np. równowartość kilku wsi). "Dlaczego świat walczy o próżną chwałę?" – zapytywano w średniowieczu. Wszakże sytuacja ówczesnych twórców świadczyła o tym, iż pojęcie owej "próżnej chwały" było im raczej obce, jako że dzieła swe tworzyli zazwyczaj anonimowo; nieliczne znane nam nazwiska, zwłaszcza późnośredniowiecznych autorów, dowodzą raczej powszechności ukrywania się poza dziełem, nieujawniania swej podmiotowej obecności. Poczucie godności twórcy, jego wyjątkowości i sławy, a nawet nieśmiertelności, wykształcił dopiero renesans. Średniowiecze natomiast ceniło chwałę samego dzieła, wartościowanego głównie z punktu widzenia jego moralnej, religijnej, wychowawczej użyteczności. Stąd też wynikał brak ochrony praw autorskich.
Średniowieczna praktyka twórcza nie tylko dopuszczała, ale wręcz doradzała korzystanie z nie swoich dzieł, wplatanie ich fragmentów do swoich utworów. Składanie (kompilację) porównywano do składania bukietu kwiatów, wznoszenia budowli z różnych cennych materiałów. W epoce średniowiecza tworzono w uniwersalnym języku Kościoła, łacinie, oraz w dopiero formujących się językach narodowych, które mozolnie dopracowywały się poziomu odpowiedniego do wyrażania rozmaitych, nieraz bardzo skomplikowanych treści. Formowanie się własnego języka umacniało poczucie tożsamości narodowej. Jednakże średniowieczna twórczość łacińska mogła trafić poza granice kraju. Średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie. Dotyczyły one zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy. Pojawiły się nowe gatunki (oprócz starożytnych): misterium, dramat liturgiczny.
Misterium przeznaczone było do wystawienia na scenie. Prezentowało jakiś fragment historii biblijnej, konstruowane było z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec – mający nadejść sąd ostateczny. Na scenie wszystkie elementy, które miały wystąpić w późniejszych scenach, były od razu umieszczane i stały obok siebie. Często następowało mieszanie się scen poważnych z komicznymi, bo zakładano bosko-ludzką naturę Chrystusa i pozwalało to na ścisłe połączenie ziemskości i świętości. Dramaty liturgiczne wystawiane były w kościołach w Święto Wielkanocne; były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Jezusa. Moralitety – zadaniem ich było skierowanie człowieka na właściwą drogę; pierwotnym bohaterem moralitetu był człowiek (ktoś) usytuowany między niebem a piekłem, dokonujący odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła; walka wyrażana była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów, a jej zakończenie wieńczone było nagrodą (karą). Średniowieczna literatura służyła wyraźnie określonym celom. Cechowały ją: anonimowość, dwujęzyczność, moralizowanie, dydaktyzm, alegoryzm (skłonność do obrazowego przedstawiania zjawisk i pojęć).
Opracowanie: Amelia Lisowska
