OLiJP 2005/2006 – Temat 5

Życie wyrazów: zmiany znaczeniowe w języku.

Wykorzystując podany zestaw zagadnień, omów ogólnie problem ewolucji znaczeniowej w systemie języka (część I pracy). Przedstaw następnie zmiany znaczeń wybranej pary leksemów, które wchodzą w relację synonimii lub antonimii (część II pracy). Przeanalizuj ewolucję semantyczną każdego wyrazu z osobna, ilustrując swoje obserwacje przykładami zaczerpniętymi ze słowników polszczyzny różnych epok. W jakim kierunku zmierza ewolucja każdego z wybranych leksemów; czy ich znaczenia rozwijają się niezależnie od siebie, czy też ewoluują w podobny sposób? Rozpatrz ewentualną zależność zmian znaczeniowych jednego z członów pary od zmian znaczeń członu drugiego. Wskaż czynniki, które mogły wpływać na rozwój znaczeń wyrazów i zachowanie ich w języku.

Problemy

  • Na czym polegają zmiany znaczeń jednostek leksykalnych? Kiedy można mówić, że proces przeobrażeń znaczeniowych leksemu został zakończony?
  • Jakie materiały są podstawą do prowadzenia badań nad zmianami znaczeń leksemów? Jakie typy tekstów lub opracowań są użyteczne w badaniach nad zmianami znaczeniowymi? Które z nich są ważne i trzeba je koniecznie uwzględniać, które zaś nie są szczególnie istotne lub wymagają dodatkowej analizy?
  • W jakim kierunku mogą zmierzać zmiany w strukturze znaczeniowej leksemu i zmiany poszczególnych znaczeń? Jaki efekt mogą przynosić? Rozpatrz, odwołując się do konkretnych przykładów, wybrane zjawiska, takie jak: a) przyrost znaczeń, b) zanik znaczeń, c) rozpad polisemów i wyłonienie się homonimów, d) zespolenie homonimów pod względem znaczeniowym w jednostkę polisemiczną, e) zmiana hierarchii znaczeń polisemu, f) rozszerzenie danego znaczenia, g) zawężenie danego znaczenia, h) zmiana łączliwości leksykalnej wyrazu, i) zmiana właściwości gramatycznych wyrazu spowodowana zmianami semantycznymi (np. zróżnicowanie końcówek fleksyjnych w zależności od znaczenia leksemu, wchodzenie wyrazu w inne niż dotychczas schematy składniowe), j) zmiany stylistyczno-ekspresywnego nacechowania wyrazu w określonych znaczeniach leksykalnych.
  • W jaki sposób przebiega rozbudowa struktury znaczeniowej leksemu? Podaj przykłady leksemów, które zyskały nowe znaczenia w ostatnim pięćdziesięcioleciu. Zastanów się, jakie mogą być powody pojawiania się nowych znaczeń.
  • Na czym polega swoista "atrofia" struktury znaczeń leksemu? Podaj przykłady leksemów, które straciły swoje dawne znaczenia. Zastanów się, jakie mogą być powody zanikania niektórych znaczeń.
  • Jakie mechanizmy są najczęściej wykorzystywane w procesach zmian semantycznych? Objaśnij, na czym polega metaforyzacja, metonimizacja, uogólnienie, przesunięcie substytucyjne, specjalizacja znaczeń, zmiany barwy emocjonalnej lub stylistycznej? Czemu takie zjawiska mogą służyć w komunikacji językowej? Z czego mogą wynikać?
  • Na czym polegają różnice i podobieństwa między relacjami synonimii i antonimii? Jakie wyróżnia się typy synonimów i typy antonimów? Jakie kryteria służą do ich rozróżniania? Rozpatrz kwestię możliwości określania jednego obiektu, zjawiska lub procesu za pomocą różnych leksemów. Zastanów się, dlaczego jeden obiekt, proces może być różnie nazywany.

Opracowania:

  • J. D. Apresjan, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, tłum. Z. Kozłowska, A. Markowski, wyd. 2. popr. i uzup., Wrocław 2000 (wyd. 1. Wrocław 1980).
  • D. Bartol-Jarosińska, Znaczenie wyrazu, [w:] Nauka o języku dla polonistów, red. S. Dubisz, wyd. 4., Warszawa 2002.
  • D. Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978.
  • D. Buttler, Zmiany słownikowe w polszczyźnie przełomu w. XIX i XX, cz. I. Ubytki leksykalne i sposoby tworzenia neologizmów, "Poradnik Językowy" 1972, z. 4.
  • D. Buttler, Zmiany słownikowe w polszczyźnie przełomu w. XIX i XX, cz. II. Budowa i znaczenie czasowników, "Poradnik Językowy" 1972, z. 5.
  • K. Długosz-Kurczabowa, O przyczynach i mechanizmach wychodzenia z użycia wyrazów i ich znaczeń (na materiale słownika T. Modrzejewskiego, "Wyrazy, które umierają" z 1936 r.), [w:] Studia nad słownictwem XIX wieku, t. 1., red. W. Kupiszewski, Warszawa 1992.
  • S. Dubisz, Słownictwo, [w:] Nauka o języku dla polonistów, red. tenże, wyd. 4., Warszawa 2002.
  • S. Dubisz, Rozwój zasobu leksykalnego polszczyzny, [w:] Nauka o języku dla polonistów, red. tenże, wyd. 4., Warszawa 2002.
  • R. Grzegorczykowa, O znaczeniach współczesnych i ewolucji semantycznej wyrazów gorszyć (się), zgorszyć (się) i zgorszenie, "Prace Filologiczne" 2000, t. XLV (45).
  • K. Handke, H. Popowska, I Galsterowa, Nie dajmy zginąć słowom. Rzecz o odchodzącym słownictwie, Warszawa 1996.
  • H. Jadacka, Neosemantyzacja w perspektywie polisemii i homonimii (przyczynek leksykologiczno-leksykograficzny), "Prace Filologiczne" 2001, t. XLV.
  • K. Kleszczowa, Gasnące słowa, "Prace Filologiczne" 2000, t. XLV (45).
  • A. Markowski, Antonimy przymiotnikowe we współczesnej polszczyźnie na tle innych typów przeciwstawień leksykalnych, Wrocław 1986.
  • E. Masłowska, Kształtowanie się wtórnych znaczeń wyrazów pod wpływem obowiązującego w danym społeczeństwie systemu wartości, [w:] Język a kultura, t. 2.: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, red. J. Puzynina, J. Bartmiński, Wrocław 1991.
  • J. Tokarski, Polisemia wyrazów, jej niektóre aspekty i typy, Warszawa 1963.
  • R. Tokarski, Derywacja semantyczna jako jedno ze źródeł polisemii wyrazowej, [w:] Pojęcie derywacji w lingwistyce, red. J. Bartmiński, Lublin 1981.
  • B. Walczak, Rozwój zasobu leksykalnego polszczyzny w XX wieku, [w:] Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001.
  • B. Walczak, Zarys dziejów języka polskiego, Wrocław 1999 (rozdziały dotyczące słownictwa poszczególnych okresów: Słownictwo doby staropolskiej, Słownictwo doby średniopolskiej, Słownictwo doby nowopolskiej).
  • P. Żmigrodzki, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice 2003 (rozdziały w wyborze, w zależności od potrzeb).

Słowniki:

  • A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1-2, Warszawa 2000 (hasła do litery P, tom 3. w opracowaniu).
  • A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. 7., Warszawa 1996.
  • K. Długosz-Kurczabowa, Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2003.
  • K. Holly, A. Żółtak, Słownik wyrazów zapomnianych czyli słownictwo naszych lektur, Warszawa 2001.
  • Inny słownik języka polskiego PWN, red. nacz. M. Bańko, t. 1-2, Warszawa 2000.
  • S. B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1-6, Warszawa 1807-1814. Wyd. 2., Lwów 1854-1860.
  • Nowy słownik języka polskiego Trzaski, Everta i Michalskiego, red. T. Lehr-Spławiński, t. 1-2, Warszawa 1938-1939 (do hasła normalny).
  • Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. nauk. H. Zgółkowa, t. 1-(47), Poznań 1994-... (do hasła zaćwierkać, dalsze tomy w opracowaniu).
  • S. Reczek, Podręczny słownik dawnej polszczyzny, cz. 1, Staropolsko-nowopolska, cz. 2, Nowopolsko-staropolska, Wrocław 1968.
  • F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1-5, Kraków 1952-82 (do hasła łżywy).
  • Słownik języka polskiego, tzw. Słownik warszawski, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1-8, Warszawa 1900-1927.
  • Słownik języka polskiego, tzw. Słownik wileński, t. 1-2, Wilno 1861.
  • Słownik języka polskiego, red. nauk. M. Szymczak, t. 1-3, wyd. 1., Warszawa 1978-1981.
  • Słownik języka polskiego, red. nauk. M. Szymczak, t. 1-3, Warszawa 1996 (wyd. 1. z suplementem włączonym w tomy zasadnicze).
  • Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Zeszyt próbny, oprac. zespół pod kier. K. Siekierskiej, Kraków 1996.
  • Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, kom. red. M. Karpluk et al., t. 1., z. 1-(4), Kraków 1999-... (do hasła asper, dalsze tomy w opracowaniu).
  • Słownik języka polskiego PAN, red. nacz. W. Doroszewski, t. 1-11, Warszawa 1958-1969.
  • Słownik polszczyzny XVI wieku, red. nacz. M. Mayenowa, t. 1-(31), Wrocław 1966- ... (do hasła przemieść, dalsze tomy w opracowaniu).
  • Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1-11, Warszawa 1953-2000.
  • Słownik współczesnego języka polskiego, red. nauk. B. Dunaj, Warszawa 1996.
  • Uniwersalny słownik języka polskiego, red. nauk. S. Dubisz, t. 1-6, Warszawa 2003.