Bibliografia i przypisy

Poniższe uwagi można wykorzystać nie tylko podczas przygotowywania prezentacji maturalnej, ale również w przypadku każdej rozbudowanej wypowiedzi pisemnej, a także referatów.

Prezentacja to forma zdawania wewnętrznej (ustnej) części egzaminu maturalnego począwszy od 2005 r. Przygotowanie wystąpienia wiąże się przede wszystkim z samodzielnym wyszukaniem źródeł informacji, czyli m.in. z przygotowaniem bibliografii. Jak sobie z tym poradzić?

Po pierwsze należy dokładnie zanalizować wybrany temat prezentacji, np. Przedstaw renesansową koncepcję ludzkiego życia i szczęścia w wybranych utworach.. Każdy temat powinien bowiem zawierać trzy elementy konstrukcyjne:

  • zagadnienie opisujące treści, którymi należy się zająć w prezentacji: renesansowa koncepcja ludzkiego życia i szczęścia;
  • polecenie najczęściej w formie operacyjnej, tzn. określającej zalecaną czynność: przedstaw;
  • zakres materiału, z którego powinniśmy wybrać utwory czy dzieła do prezentowania: w wybranych utworach [renesansu!].

Przy sporządzaniu bibliografii najbardziej interesuje nas zakres materiału, w podanym wyżej przykładzie chodzi tu o "wybrane utwory" powstałe w epoce renesansu. Wybieramy więc te utwory, np. fragmenty "Żywota człowieka poczciwego" Reja oraz niektóre pieśni Kochanowskiego. W ten sposób określamy tzw. bibliografię podmiotową (bywa stosowana inna nazwa: bibliografia prymarna). Żeby dowiedzieć się czegoś więcej nt. wybranych utworów, należałoby zapoznać się z jakimiś kontekstami i omówieniami (komentarzami) – w tym właśnie momencie przechodzimy więc do gromadzenia bibliografii przedmiotowej (zwanej niekiedy sekundarną).

Ile pozycji nam potrzeba? Nie da się, niestety, jednoznacznie określić. Wszystko zależy tu od tematu. Ponieważ na egzaminie musimy (powinniśmy) wykazać się ich znajomością, rozsądną ilością wydaje się 3-5, w tym książek, artykułów, opracowań, krótkich komentarzy itp. Jakie pozycje uwzględnić? Na pewno nie te, które mają charakter bryków, ściąg czy uporządkowanych repetycji, tak więc większość artykułów z np. "Cogito" się nie nadaje. Wydaje się również, że podręcznik szkolny też nie jest dobrym źródłem, bo przecież zawiera wiedzę, którą i tak uczeń powinien znać.

Wyszukiwanie pozycji do bibliografii

Pierwszy sposób to pójście do biblioteki i przewertowanie zakładek w katalogu rzeczowym (tzn. grupującym hasła z zakresu dziedzin nauki, np. historii literatury bądź językoznawstwa) pod nazwiskiem twórcy, którego utwory wybraliśmy do omówienia. W ten sposób znajdziemy prace, które w mniejszym lub większym stopniu dotyczą przygotowywanego przez nasz zagadnienia. Na pierwszym miejscu wynotowujemy oczywiście tytuły, które wiążą się w jakiś sposób z naszym tematem (najczęściej na zakładkach znajdziemy krótką notkę informującą o zagadnieniach poruszanych w danej pracy). Następnie wypożyczamy (lub przeglądamy w czytelni) wynotowane tytuły, sprawdzając w ten sposób ich przydatność (w odniesieniu do naszego zagadnienia). Wystarczy, że znajdziemy w ten sposób jedną dobrą pozycję – później możemy iść już jak po sznurku. Każda bowiem dobra praca zawiera bibliografię, czyli odesłania do innych źródeł informacji, a więc nie pozostaje nic innego, jak wynotować i sprawdzić kolejną pozycję itd. itd.

Drugi sposób wymaga zdobycia porządnego wydania utworu (utworów), które wybraliśmy do omawiania (wybór, o którym mowa nie musi być zresztą ostateczny!). "Porządne" wydanie znaczy w tym wypadku wydanie krytyczne, tzn. np. z serii BN – Biblioteki Narodowej. Weźmy dla przykładu wspomniane wyżej pieśni Kochanowskiego. Żeby znaleźć wartościowe opracowania, wypożyczamy (czy w jakikolwiek inny sposób zdobywamy – choćby na chwilę) wydanie pieśni Kochanowskiego z serii BN. Każda taka pozycja zawiera na początku krytyczny wstęp (omówienie prezentowanego dalej dzieła), po którym zamieszcza się bogatą zwykle bibliografię, czyli spis prac omawiających problemy związane z danym dziełem. Poza tym do wielu pozycji znajdziemy odesłania (przypisy) bezpośrednio we wprowadzającym komentarzu, którego autorami – tak na marginesie – są specjaliści. Nie pozostaje więc nic innego, jak tylko przeczytać wstęp – który sam w sobie może być już pozycją w naszej bibliografii – oraz przejrzeć zamieszczoną bibliografię – a następnie wybrać kolejne pozycje do sprawdzenia. Dalej pozostaje nam już znana metoda "łańcuszka", czyli od publikacji do publikacji (ale bez przesady!).

Trzeci sposób to sięgnięcie po wydawnictwa słownikowe i encyklopedyczne, np. słowniki literatury polskiej zawierające uporządkowane alfabetycznie hasłowe ujęcie humanistycznej problematyki danej epoki. Są cztery takie słowniki: Słownik literatury staropolskiej, Słownik literatury polskiego oświecenia, Słownik literatury polskiej XIX wieku i Słownik literatury polskiej XX wieku. Zdobywamy więc słownik, np. w czytelni, odnajdujemy hasło najbardziej zbliżone do naszego tematu oraz hasła pokrewne i... mamy kolejną pozycję w bibliografii, a także kolejne potencjalne opracowania, ponieważ pod każdym hasłem znajdują się listy najważniejszych opracowań związanych z danym problem. Na podobnej zasadzie powinniśmy również skorzystać ze Słownika terminów literackich. Warto również skorzystać z zestawień bibliograficznych zamieszczonych w naszym serwisie [»»»].

Dla przykładu weźmy pod uwagę temat: Wątki i motywy ludowe w literaturze polskiej. Scharakteryzuj ich funkcję w romantyzmie i Młodej Polsce – w którego realizacji niewątpliwe musimy zająć się takimi hasłami-problemami, jak "folklor" i "ludowość"... Bierzemy (wypożyczamy, częściej: przeglądamy w czytelni) Słownik literatury XIX wieku, bo przecież chodzi o romantyzm i Młodą Polskę, i szukamy w spisie treści odpowiednich haseł. W tym wypadku znajdziemy: "Folklor a literatura", "Lud" oraz "Ludowość". O ile rozwinięcia tych haseł uznamy za przydatne, możemy umieścić je w bibliografii, ale co ważniejsze po każdym omówieniu znajdziemy bibliografię, z której wybieramy kolejne prace kierując się oczywiście naszym tematem, czyli między innymi zakresem materiału podmiotowego, który zamierzamy zaprezentować. Dalej pozostaje znana nam wspominana już metoda "łańcuszka"... ;-)

Adres bibliograficzny

Adres bibliograficzny – to uporządkowany zapis pozwalający precyzyjnie określić pozycję wydawniczą itp. źródła informacji (tj. niekoniecznie drukowane), które chcemy uwzględnić w naszej bibliografii, bądź do których odsyłamy w przypisach (np. w referacie czy innej pracy pisemnej). Struktura adresu bibliograficznego zależy od rodzaju pozycji, na którą chcemy wskazać.

Wydawnictwo książkowe

Częstym i najprostszym przypadkiem będzie wydawnictwo książkowe, np.:

J. Ziomek, Literatura Odrodzenia, Warszawa 1987.

Tego typu adres zawiera: imię (zwykle w formie skrótu) i nazwisko autora, tytuł publikacji, miejsce i rok wydania (informacje te znajdziemy na początkowych bądź końcowych stronach wydawnictwa, przy czym nie należy mylić informacji dotyczących praw autorskich – też zawierają datę roczną – z informacjami na temat miejsca i czasu druku). Poszczególne pola adresu oddzielamy od siebie przecinkami (chociaż można spotkać się również z innymi sposobami segmentacji). Jeżeli chcemy zaznaczyć, że zaznajomiliśmy się tylko z fragmentem bądź tylko fragment książki wykorzystujemy, wskazujemy to na przykład tak:

U. Eco, Sztuka i piękno w średniowieczu, przeł. M. Olszewski i M. Zabłocka, Kraków 1997, s. 30-35.
U. Eco, Sztuka i piękno w średniowieczu, przeł. M. Olszewski i M. Zabłocka, Kraków 1997, roz. III.

W powyższym przykładzie warto również zauważyć dodatkową pozycję, która informuje, kto przetłumaczył tekst. Informację taką wprowadzamy – w przypadku pozycji tłumaczonych – poprzez skrót "przeł." lub "tłum.".

Czasopisma i periodyki

Równie często, co wydawnictwa książkowe, będziemy chcieli wykorzystać artykuły publikowane w czasopismach, wtedy zapis wyglądał będzie następująco:

Cz. Zgorzelski, "Czerwone i czarne" Lechonia, "Pamiętnik Literacki" 1967, z. 1, s. 99-120.
S. Lichański, Dziedzictwo Konradowe, "Poezja" 1978, nr 11/12, s. 27-35.

W tym wypadku podajemy: imię i nazwisko autora, tytuł artykułu (jeżeli w tytule występują cudzysłowy przepisujemy je!), tytuł czasopisma (zwykle w cudzysłowie) oraz rocznik, zeszyt lub numer czasopisma oraz numery stron (opcjonalnie).

Niektóre czasopisma wydawane są w postaci tomów, wtedy zapis bibliograficzny wyglądać może tak:

M. Tatara, Od poezji wieszczej do stereotypu, Rocznik Komisji Historycznoliterackiej, t. 7, 1969, s. 69-93.

Jak widać, pomiędzy tytułem czasopisma oraz rokiem wydania umieszczamy informację o tomie.

Wydawnictwa zbiorowe

Niewątpliwie zetkniemy się również z wydawnictwami zbiorowymi (grupującymi prace wielu, tzn. więcej niż trzech, autorów). Jeżeli korzystamy z całej publikacji, zapis będzie wyglądał np. tak:

Arcydzieła literatury polskiej, pod red. S. Grzeszczuka i A. Niewolak-Krzywdy, t. I, Rzeszów 1987.

Rozpoczynamy więc od tytułu całej publikacji i podajemy jej redaktora (lub redaktorów). Jeżeli natomiast korzystamy tylko z jednej pracy zamieszczonej w wydawnictwie zbiorowym, powinniśmy zapisać to następująco:

S. Jaworski, Co to jest arcydzieło literackie [w:] Arcydzieła literatury polskiej, pod red. S. Grzeszczuka i A. Niewolak-Krzywdy, t. I, Rzeszów 1987.

Podajemy autora i tytuł pracy i precyzujemy, gdzie została ona zamieszczona (używamy skrótu [w:]).

Źródła internetowe

Co jednak zrobić, jeżeli znaleźliśmy jakiś materiał w Internecie? Jak zwykle, zapis zależy od tego, w jakiej postaci znaleźliśmy dane informacje. Jeżeli chcemy skorzystać z materiału przygotowanego przez autora XXX, który znaleźliśmy w serwisie YYY, napiszmy np. tak:

A. Kowalski, Uwagi nt. "Granicy" Z. Nałkowskiej [w:] Serwis Internetowy "Skarbnica", www.skarbnica.edu.pl, 14.03.2010.

Częściej chyba spotkamy się z sytuacją, kiedy wykorzystujemy różne materiały zamieszczone w internetowych serwisach i nie zawsze autor wymieniony jest imiennie, napiszmy wtedy np. tak:

Serwis Internetowy "Wszystko i nic", www.wszystkoinic.pl, 15.01.2010.

Czyli podajemy nazwę serwisu oraz jego adres internetowy bez przedrostka protokołu (http:\\). Jeżeli serwis nazwy nie ma, napiszmy tylko "Serwis [Portal] internetowy" oraz podajmy jego adres. Ponieważ zawartość serwisów internetowych często ulega zmianom, nie zapominajmy o dołączeniu daty skorzystania z serwisu.

Zobacz przykładową bibliografię [»»»]

Opracował: Robert Bednarz. W kolejnym uaktualnieniu zamieścimy uwagi o sporządzaniu przypisów...