Jak napisać recenzję?

Oceny pozorne i intuicyjne

Recenzje to forma komentarza, a zwłaszcza oceny dzieła sztuki.

Niestety, większość naszych wypowiedzi nt. dzieł estetycznych ma charakter ocen pozornych lub intuicyjnych – można je nazwać niby-sądami. Z niby-sądami mamy do czynienia wtedy, gdy mówimy przede wszystkim o własnych doznaniach, przeżyciach, o własnym stanie emocjonalnym czy nastroju zamiast koncentrować się na cechach i właściwościach omawianego dzieła. Innym częstym zjawiskiem jest formułowanie doraźnych, przypadkowych i spontanicznych ocen intuicyjnych, które – chociaż szczere i niekiedy trafne – są jednocześnie powierzchowne lub pozbawione uzasadnienia.

Tego typu oceny mogą być co najwyżej punktem wyjścia do opinii sensu stricto, która zwierać musi rozwinięte i zobiektywizowane uzasadnienie. Warunkiem zaś merytorycznie poprawnego i przekonywującego zarazem uzasadniania własnych sądów jest po prostu rzetelna wiedza dotycząca przedmiotu naszej recenzji oraz jak najobszerniejsza skala porównań. Tę ostatnią zdobyć można tylko przez czytanie kolejnych powieści i tomików poetyckich, analizowanie kolejnych obrazów czy rzeźb, oglądanie kolejnych filmów itd.

Od czego zacząć – określenie adresata i celu recenzji

Recenzji nie pisze się dla siebie tylko dla kogoś, trzeba więc zadać sobie pytanie: dla kogo piszę i po co. Odpowiedź na te pytania decyduje o formie wypowiedzi, na którą z kolei składają się takie czynniki, jak kompozycja, stopień dokładności spostrzeżeń, dobór i rodzaj argumentów, styl i język czy ogólna tonacja wypowiedzi. W efekcie otrzymujemy recenzje: informację, analizę krytyczną, ocenę lub reklamę.

Schemat zawartości recenzji teatralnych i filmowych

InformacjaAnaliza krytyczna i ocena
Obsada (tzw. afisz teatralny, tzw. czołówka filmowa). Dotychczasowy udział twórców w życiu artystycznym. Waga dokonań dotychczasowych. Sukcesy i klęski. Trafność wyboru.
Okoliczności realizacji przedstawienia, filmu. Producent, wytwórnia. Warunki i koszta realizacji. Normalność czy skandal? Rezonans. Społeczna aprobata czy dezaprobata dla pomysłu.
Pierwowzór literacki widowiska, scenariusz filmu. Miejsce i rola dramatu w tradycji danej społeczności (narodu, cywilizacji). Autorzy. Ich znaczenie, ich intencje. Celowość wyboru dramatu lub scenariusza. Ryzyko z tym związane. Ambicja lub jej brak. Motywy decyzji.
Relacje między pierwowzorem a spektaklem. Przeróbki, skróty, wzbogacenia. Kierunki i cele przekształceń. Ich słuszność bądź nietrafność. Degradacja oryginału czy też jego dowartościowanie?
Wcześniejsze realizacje tegoż dramatu, scenariusza. Kto? Kiedy? Jak? Czy były udane? Czy zapisały się w historii życia artystycznego? Naśladownictwo, podtrzymywanie tradycji czy nowatorstwo?
Gatunek literacki czy filmowy. Konwencje, w których jest utrzymany. Kategorie: tragizmu, komizmu, groteski. Wierność czy niewierność wobec gatunku? Wzbogacenie, odnowienie motywów czy też ich konwencjonalizacja? Właściwość tonu. Efekty tragiczne, komiczne, groteskowe.
Reżyseria. Kto? Jak? Zamiar, koncepcja, cel wszystkich zabiegów. Ich spójność? Jednolitość? Niejednolitość? Celowość? Piętno indywidualności czy nijakość?
Streszczenie przedstawienia, filmu. Opis wybranych scen, sytuacji, epizodów. Funkcja poszczególnych elementów, ich znaczenie. Powtórki znanych motywów i rozwiązań.
Tematyka i problematyka. Prezentowane środowisko. Waga i ranga problematyki. Aktualność czy muzealność? Sztampowość. Prowokacyjność. Aspekt polityczny, społeczny, socjologiczny.
Akcja, jej rozwój. Powiązanie między scenami. Rytm spektaklu. Narracja teatralna, filmowa. Montaż. Nudna, ciekawa? Trzymająca w napięciu? Epicka, liryczna, dramatyczna? Rola epizodów. Skuteczność, celowość efektów. Funkcja montażu. Rola planów filmowych bądź zabiegów scenicznych.
Scenografia i sceneria. Szczegółowy opis. Bogata, uboga? Świadomość jej wyboru? Sugestywność? Funkcjonalność? Prostota? Efekciarstwo? Podporządkowanie koncepcji reżyserskiej czy niepotrzebna samoistność!
Muzyka, dźwięk, słowo, światło, kolor. Przykłady rozwiązań lub szczegółowy ich opis. Muzyka – zauważalna czy nie? Dobra? Banalna? Zsynchronizowana z akcją i tematyką? Za głośna? Zbyt natarczywa? Liryczna? Dramatyczna? Wartość zdjęć. Sposób kadrowania. Plany filmowe i ich funkcja. Rola światła w widowisku i koloru w filmie.
Aktorzy. Ich powierzchowność, ich uroda lub pospolitość. Ich gra. Opisy gestów, mimiki, zachowania na scenie lub na planie filmowym. Trafność obsady. Aktor jako postać, jako charakter, jako mit. Porównywanie kreacji aktorskich. Styl gry. Ocena umiejętności. Nijakość czy indywidualność. Podziw lub ostrzeżenie.
Odbiór spektaklu przez widzów. Opisy reakcji publiczności, głosy poszczególnych widzów. Próba określenia przyczyn takich, a nie innych reakcji. Zgoda lub niezgoda z gustem publicznym.
Głosy krytyki. Cytowanie opinii polskich i obcych. Potwierdzenie opinii recenzentów lub polemika z nimi. Refleksja nad znaczeniem inscenizacji teatralnej bądź filmu dla widzów współczesnych i dla historii danej dyscypliny artystycznej.

Co powinna zawierać recenzja literacka?

  • Przedstawienie autora, jego dorobku i charakteru twórczości – krótkie lub rozbudowane, w zależności od tego, na ile znana jest dana osoba;
  • Sklasyfikowanie dzieła – rodzajowe i gatunkowe; w zależności od adresata i przeznaczenia recenzji mniej lub bardziej rozbudowane i szczegółowe;
  • Usytuowanie dzieła w kontekście historyczno-literackim, np. próba określenia prądu literackiego czy konwencji estetycznej, w obrębie których można rozpatrywać dane dzieło; w przypadku dzieł aktualnych rzecz niezwykle trudna i ryzykowna;
  • W przypadku prozy i dramatu – o ile jest to możliwe – ogólne zarysowanie fabuły, ale bez podawania rozwiązań kluczowych wątków akcji; w przypadku poezji scharakteryzowanie tematyki podejmowanej w poszczególnych utworach;
  • Uchwycenie zasadniczych problemów podejmowanych przez dane dzieło, np. egzystencjalnych, filozoficznych, psychologicznych czy społecznych i obyczajowych;
  • Analiza języka i stylu, dostrzeżenie ewentualnych stylizacji, aluzji literackich itp.
  • Próba uchwycenia tego, co w dziele intrygujące, niepowtarzalne, oryginalne – czyli odpowiedź na pytanie, co może zainteresować potencjalnego czytelnika;
  • Uzasadnienie celowości pisania o danym dziele, np. poprzez ocenę aktualności dzieła;
  • Określenie własnego punktu widzenia, wyrażenie osobistych emocji i opinii – w zależności od zamierzonego charakteru recenzji mniej lub bardziej wyeksponowane; zasadniczo zalecić można przewagę wypowiedzeń analityczno-krytycznych nad emocjonalno-oceniającymi.

Kolejności i stopnia wyeksponowania powyższych składników recenzji literackiej nie można z góry określić, zależą one bowiem od tego, do kogo się zwracamy i jaki efekt zamierzamy osiągnąć – np. czy chcemy obiektywnie przedstawić i ewentualnie poddać krytyce dane dzieło, czy też subiektywnie ocenić i zachęcić bądź zniechęcić potencjalnych czytelników do lektury danego utworu.

Na co zwrócić szczególną uwagę?

  • Wszelkie uwagi analityczno-krytyczne powinny być rzetelnie przemyślane i sprawdzone, zasadą obowiązującą jest obiektywizm;
  • Sądy wartościujące muszą być odpowiednio sformułowane pod względem stylistycznym, ponieważ to właśnie dobór wyrazów, rodzaj składni i interpunkcji określą charakter naszej wypowiedzi jako np. pochlebnej, napastliwej, ironicznej czy obiektywnej;
  • Nie przesadzajmy z utartymi, skonwencjonalizowanymi formułami typu "niezaprzeczalnym walorem (atutem) ... jest...", "... pobudzają naszą wyobraźnię", "... gwarantują niezatarte wrażenia"; unikajmy stosowania uniwersalnych, ale jednocześnie pozbawionych treści i nie zawsze stosownych pod względem stylistycznym określeń typu: "fantastyczna lektura", "nieprawdopodobne wrażenie", "super...", "fajna...";
  • Z drugiej strony recenzja nie jest pracą badawczo-analityczną, a więc z uczonością, czyli terminologią przesadzić również nie można;
  • Dobra recenzja, to między innymi recenzja oryginalna i interesująca – spróbujmy więc wypracować sobie własny styl pisania tego typu wypowiedzi.

Opracowanie: R. Bednarz.
Wykorzystany materiał, przede wszystkim "Schemat zawartości recenzji teatralnych i filmowych": S. Bortnowski, Warsztaty dziennikarskie, Warszawa 1999.