Związki frazeologiczne (frazeologizmy)

– to utarte, ustalone zwyczajem językowym połączenia wyrazowe. Używając w mowie lub piśmie pewnych związków wyrazowych, takich, jak np.: biały kruk; uciekać, gdzie pieprz rośnie; przytrzeć komuś rogów – nie tworzymy ich każdorazowo, ale odtwarzamy je z pamięci tak jak poszczególne wyrazy. Znaczenie całości takich związków nie jest sumą znaczeń ich składników (np. znaczenia zwrotu: rzucić okiem nie otrzymamy sumując to, co znaczą wyrazy: rzucić i oko oraz końcówka narzędnika).

Z punktu widzenia składniowego możemy wyróżnić trzy typy związków frazeologicznych:

  1. Wyrażenie to połączenie wyrazowe, którego ośrodkiem jest rzeczownik lub przymiotnik (czasem przysłówek), np.: czarna rozpacz, głupi jak but, ciemno choć oko wykol;
  2. Zwrot to połączenie wyrazowe, którego ośrodkiem jest czasownik (niekiedy imiesłów przysłówkowy), np.: spać jak suseł, wpaść w rozpacz, wziąć cos za dobrą monetę, wziąć pod uwagę, prawdę mówiąc;
  3. Fraza to połączenie wyrazowe mające postać zdania, np. Mróz bierze. Ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało. Łuska spadła komuś z oczu. Frazami są przysłowia, sentencje, maksymy.

Istotniejsza jest jednak klasyfikacja oparta na innej podstawie, mianowicie dokonana ze względu na stopień ustabilizowania związku wyrazowego.

1) Związki, których składników nie można wymienić ani modyfikować nazywamy związkami stałymi, np.: anielskie włosy (ozdoba choinkowa), chodząca kronika (doskonały informator o bieżących wydarzeniach), zbijać bąki (próżnować), prosto z mostu (wprost, bez ogródek);

Źródłem związków frazeologicznych stałych są m.in. naturalne przenośnie (np.: zadzierać nosa, nie zmrużyć oka), Biblia (np.: ciemności egipskie, sól ziemi, manna z nieba), mitologia, literatura i historia starożytna (np.: syzyfowa praca, pięta Achillesa, pirrusowe zwycięstwo), europejska literatura klasyczna (np.: walczyć z wiatrakami, w tym szaleństwie jest metoda). Wiele takich związków jest wspólnych językom narodów o tych samych tradycjach kulturalnych. Oprócz tego każdy język ma własny zasób połączeń wyrazowych, nieprzetłumaczalnych dosłownie na żaden inny język. Takie związki nazywamy idiomatyzmami (np.: spiec raka, smalić cholewki, pleść duby smalone – to idiomatyzmy polskie).

Związki stałe należy dobrze zapamiętać w całości. Nie wolno także zmieniać elementów takich połączeń, np.: Wpaść z deszczu (nie: z dachu) pod rynnę; twardy (nie: ciężki) orzech do zgryzienia.

2) Takie połączenia wyrazowe, w których dopuszczalna jest wymiana jednego lub kilku elementów w obrębie ograniczonej grupy wyrazów, zwykle synonimicznych, nazywamy związkami łączliwymi, np.: wziąć się w garść, w kluby, w ryzy (ale nie np. w rękę); żywic nadzieję, pogardę, obawę (ale nie: zazdrość, miłość, strach); broczyć krwią, juchą, posoką (ale nie: potem).

Błędy w zakresie związków łączliwych zwykle polegają na przekraczaniu granic wymienności poszczególnych członów, a także na tzw. kontaminacji, czyli skrzyżowaniu dwóch poprawnych związków frazeologicznych. Wykolejenie powoduje wymiana jednego ze składników związku na inny, nie używany w tej funkcji. Może to być:

  1. składnik pozornie bliskoznaczny, np.: Snuć perspektywy (zamiast: snuć plany); poszerzyć (zamiast: powiększyć, zwiększyć) plan;
  2. składnik utworzony przez analogię do innego, poprawnego związku frazeologicznego, np. ognisko pokoju – na wzór: ognisko wojny;
  3. składnik wymieniony pod wpływem zwrotu obcojęzycznego, np. Stanowić nieprzebytą ścianę (zamiast: nieprzebyty mur);
  4. składnik wymieniony przez kontaminację (skrzyżowanie) dwóch poprawnych związków frazeologicznych, np.: odgrywać znaczenie (zamiast: odgrywać rolę, ale: mieć znaczenie), odnieść porażkę (zamiast: ponieść porażkę, ale odnieść zwycięstwo), stoczyć mecz (zamiast: rozegrać mecz, ale stoczyć walkę), zdać sprawozdanie (zamiast: złożyć sprawozdanie, ale zdać sprawę).

Do wykolejeń prowadzi także łączenie związków frazeologicznych o charakterze wyraźnie przenośnym z takimi elementami zdania, których znaczenie pozostaje w sprzeczności z dosłownym znaczeniem składników danego frazeologizmu. Takie sąsiedztwo powoduje przypomnienie dosłownego znaczenia wyrazów wchodzących w skład związku frazeologicznego i wywołuje efekty humorystyczne, np.: Ziemniaki wyszły z fali mrozów obronną ręką.

Innym rodzajem błędów są zwroty i wyrażenia pleonastyczne, złożone z wyrazów zawierających te same elementy treści; np.: wzajemna współpraca; podróżujący pasażer; skuteczny efekt; zapach pełen aromatu; poprawić się na lepsze; nadal kontynuować; pełny komplet; wracać z powrotem.

Zob. też: Frazeologia [»»»]

Źródło: Słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1998, wyd. XVIII.