Typy zmian znaczeniowych

Zawężenie znaczenia

Zawężenie znaczenia, specjalizacja znaczeniowa to proces polegający na ograniczeniu treści leksemu – pierwotna (genetyczna) treść szersza ulega zawężeniu w historii stosowania leksemu. Przykłady (znaczenie stpol. = staropolskie, śrpol. = średniopolskie, npol. = nowopolskie):

bydło: stpol. 'byt, stan, dobrobyt' – stpol. 'majątek, posiadanie, podstawa bytu' – śrpol. 'to, co jest; wszelkie stworzenie' – śrpol. 'zwierzęta domowe' – npol. 'krowy, cielęta, woły'.

gromada: stpol., śrpol. 'mnóstwo, wielka ilość; sterta, stos' – npol. pot. 'tylko o ludziach: wielka ilość'.

jarzyna: stpol. 'zasiew wiosenny, zboże jare' – śrpol., npol. 'roślina ogrodowa, warzywo'.

nierząd: śrpol. 'brak rządu, niedowład w zarządzaniu czymś' – npol. 'prostytucja'.

prezerwatywa: – niem. Präservatif, XIX w. 'ochrona' – XX w. 'środek antykoncepcyjny dla mężczyzn'.

przystojny: śrpol. 'taki, który przystoi; stosowny' – wsp. 'o mężczyźnie: urodziwy'.

zboże: stpol. 'bogactwo, majątek, zbiory' – śrpol., npol. 'pewne rośliny uprawne'.

złodziej: stpol. 'ten, który czyni zło, złoczyńca; rozbójnik' – śrpol., npol. 'ten, kto kradnie'.

Rozszerzenie znacznia

Rozszerzenie znaczenia to proces odwrotny do poprzedniego. Polega na porzeszeniu treści leksemu. Przykłady:

dziedzina: stpol. 'własność dzida, własność dziedziczona' – śrpol. 'posiadłość wiejska' – XX w. 'zakres działalności'.

słuszny: stpol. 'zasługujący na słuchanie' – śrpol. 'zasługujący na słuchanie i oglądanie' – npol. 'zasługujący na aprobatę'.

wyraz: stpol. 'to, co jest wyrzezane, rzeźba, posąg' = npol. 'zewnętrzny objaw czegoś, odbicie, przejaw', 'znak językowy; słowo, leksem'.

Szczególne rozszerzenie znaczeń leksemów zachodzi, gdy u podstaw leży nazwa własna, która w wyniku zabiegu metonimii staje się określeniem pospolitym i rozszerza swe znaczenie. Przykłady:

fontaź: – madame de Fontagnes, dama dworu Ludwika XVI – XVII/XVIII w. 'ozdoba fryzury kobiecej z koronek i wstążek' – XIX w. 'chwast frędzla przy czepku' – XIX/XX w. 'fantazyjna kokarda noszona przez mężczyzn'.

melba: – Melba, pseudonim śpiewaczki Hellen Mitchell-Armstrong – 'lody z kremem i owocami'.

paragon: – Paragon, nazwa niem. firmy papierniczej produkującej bloczki kasowe (od nazwiska właściciela) – 'kwit z bloczku kasowego, stanowiący dowód zapłaty za kupiony towar'.

Przeniesienie nazwy

Przeniesienie nazwy jest swego rodzaju odpowiedzią zasobu leksykalnego na komunikacyjne potrzeby użytkowników języka, przejawiające się m.in. w zapotrzebowaniu na nowe określenia. Jest to jeden z najczęściej reprezentowanych typów zmian znaczeniowych leksemów, opierający się na mechanizmie przesuwania się centrum znaczeniowego leksemu. Prowadzi to do stopniowego zacierania się centrum podstawowego znaczenia pierwotnego i wchodzenia na to miejsce wtórengo znaczenia peryferycznego. W konsekwencji tego przeniesienia, mającego podstawy w kategorii podobieństwa, następuje metaforyzacja i utrwalenie się nowego znaczenia. Przykłady:

bezcenny: śrpol. 'bez wartości, nic nie wart' – 'nie dający się oszacować (wycenić) z powodu zbyt wielkiej wartości' – nopl. 'drogocenny, kosztowny'.

bolączka: stpol., śrpol. 'miejsce, które boli' – 'wrzód' – npol. XX w. 'trudność, zmartwienie'.

brak: – śr. w. niem. brack, stpol. 'wybór', 'to, co zostało wybrane' – śrpol. 'coś, co jest wybrane (wyselekcjonowane) jako najlepsza część czegoś' – npol. XX w. 'coś co jest wyeliminowane (odrzucone) z powdu złej jakości'.

ciekawy: – stpol. ciekać 'szybko biec', stpol. 'szybko biegający' – śrpol. 'szybko upływający' – npol. 'interesujący'.

jasełka: – stpol. jasełka, jasły, jaśle, stpol. 'żłób dla bydła' – śrpol. 'figurki obrazujące narodzenie Chrystusa w stajence' – npol. 'widowisko kościelne lub ludowe na temat narodzenia Chrystusa'.

kaganiec: śrpol. 'żelazny kosz, w którym przechowywano żar' – ' osłona lampy' – npol. 'ochronna siatka zakładana na pysk psa'.

księżyc: stpol. 'syn księcia, młody pan' – śpol. 'satelita Ziemi' na zasadzie: Słońce to "wielki książę, pan", a satelita Ziemi to "mały pan, syn księcia".

postęp: śrpol. 'o chodzie: postępowanie' – npol. druga poł. XIX w. 'ciąg procesów, zmian zmierzających ku stanowi coraz doskonalszemu'.

wyga: – wyżeł, śrpol. 'pies myśliwski' – 'stary pies' – npol. 'ktoś mający duże doświadczenie, sprytny, obrotny'.

Zmiany stylistyczno-ekspresywne

Zmainy stylistyczno-ekspresywne nacechowania leksemów i ich znaczeń zachodzą w płaszczyźnie przemian zakresu treści i w płaszczyźnie stosowania w różnych odmianach stylowych polszczyzny. Przykłady:

gadać:P stpol. 'mówić, rozmawiać', dziś też zachowane jest to znaczenie, ale leksem występuje już tylko w polszczyźnie potocznej.

kałuża: stpol. 'rodzaj małego stawku' – npol. niewielkie zagłębienie, napełnione stojącą, błotnistą wodą; bajoro'.

kmieć: – czes. Kmet; stpol. 'wysoki urzędnik książęcy' – stpol. 'wieśniak, posiadacz gospodarstwa rolnego' – śrpol. 'chłop pańszczyźniany' – npol. XIX w. 'włościanin, rolnik' – XX w. pot. na wsi 'bogaty gospodarz'; pot. pogardliwie w mieście 'o kimś, kto pochodzi ze wsi'.

włodarz: – stpol. włodać, władać, stpol. 'władca, monarcha' – śrpol. 'wójt; zarządca czyjegoś majątku'; dziś wyraz nieużywany.

dziewka//dziwka: stpol. 'dziewczyna, córka' – śrpol. XVIII w. 'służąca' – npol. XX w. pot. posp. 'kobieta niemoralna, uprawiająca nierząd; prostytutka'.

dupa: stpol. i XVI w. 'wydrążenie, otwór; dziupla' stpol. (od XV w.), śrpol. 'tyłek', 'srom' – npol. pot. wulg. te same znaczenia.

flejtuch: – niem. fleet-tuch, śrpol. 'opatrunek z szarpi używany do tamowania krwi' – npol. XX w. pot. pogard. 'człowiek nieporządny, niechlujny, niedbały; brudas'.

grat: – śr. niem. geräte, śrpol. 'sprzęt', 'wyprawa ślubna panny młodej' – npol. XX w. pot. 'przedmiot małowartościowy'.


Zmiany znaczeniowe leksemów zachodzą nie w płaszczyźnie systemu leksykalnego (leksyku), lecz w płaszczyźnie mówienia (komunikatów, przekazów językowych), zwykłe również w wyniku oddziaływania czynników pozajęzykowych: kulturowqych, ekonomicznych, politycznych itp. Zmiany te jednak utrwalają się i wchodzą w skład leksykalnego (systemowego, realnego) znaczenia leksemów. W ten sposób w ciągu ewolucyjnym języka zmiania się konotacja leksemów, a tym samym wchodzą one w nowe konotacje w obrębie leksyku, jeśli chodzi o ich przynależność do pól semantycznych, co powoduje przekształcanie się całego systemu leksykalnego polszczyzny.

Źródło: Nauka o jezyku dla polonistów,
pod red. St. Dubisza, Warszawa 1998, wyd. 2. zmienione i rozszerzone.