Przecinek

Przecinek jest znakiem interpunkcyjnym służącym do oddzielania części dłuższego wypowiedzenia, a więc np. zdania podrzędnego od zdania nadrzędnego, dwóch zdań współrzędnych, równoważników zdań – a także członów tych zdań.

I. Przecinek między zdaniami.

1. Przecinkiem oddzielamy zdania podrzędne od zdań nadrzędnych – bez względu na ich kolejność, np.: Nikt nie wiedział, skąd się tutaj wzięli. Zrobisz to, jeśli zechcesz. Wydaję tyle, że nic mi nie zostaje. Jakkolwiek postąpisz, będzie źle. Im dalej w las, tym więcej drzew. Robił więcej, niż żądano. Patrzy, jakby nie widział. Bądź dzielny, jak przystoi mężczyźnie. @ Uwagi szczegółowe:

  1. Nie rozdziela się przecinkiem połączeń spójników z przysłówkami i partykułami typu: chyba że, mimo że, tylko że, zwłaszcza że, podczas gdy, właśnie gdy itp. @ W tych wypadkach stawia się przecinek przed nimi, np.: Nie pójdę z tobą, chyba że mnie odprowadzisz. Wyglądała bardzo młodo, mimo że przekroczyła czterdziestkę. Spał w najlepsze, podczas gdy za oknami szalała burza. Lepiej nie chodź tam, zwłaszcza jeśli nie znasz drogi.
  2. Jeśli przysłówek, zaimek lub wyrażenie przyimkowe występuje nie w zdaniu nadrzędnym jako okolicznik, lecz wraz z następującym po nim spójnikiem rozpoczyna zdanie podrzędne, wówczas przecinek stawia się przed tymi oboma wyrazami, nie między nimi, np.: Przyjdź wcześnie, tak aby zdążyć na koncert. Spotkali go w lesie, tam gdzie nikt się go nie spodziewał. Była dziś niespokojna, tak samo jak wczoraj. Nie jedli wcale, tym bardziej że nikt nie zapraszał. Chodzimy często do teatru, teraz gdy mamy więcej czasu. Przez dwadzieścia lat mieszkał na południu, tam skąd pochodzę.
  3. Jeśli spójniki lub zaimki występują w pewnych utartych zwrotach o charakterze zdań, nie oddziela się ich przecinkiem od reszty wypowiedzenia, np.: Przyjechał nie wiadomo skąd. Licho wie kto to zrobił. Kto wie co z tego będzie! Była to dziewczyna jak się patrzy. Zrób to jak należy. Na dworze mróz co się zowie.
  4. Przecinkami oddzielamy zdanie podrzędne wplecione w zdanie nadrzędne, np.: Wszystko, co potem nastąpiło, nas już nie dotyczy. Czy w tym kraju, gdzie mieszkałeś, klimat był zdrowszy? Ci, którzy napisali, mogą iść do domu. @ Uwaga. Nie rozdziela się przecinkiem dwóch spójników ani spójnika i zaimka, których zbieg powstaje wskutek wplecenia jednego zdania w drugie, np.: Obiecałeś, że cokolwiek się stanie, zostaniesz z nami. Przyjechała i choć było późno, wzięła się do roboty. Zerwał się, ale nim zdążył uciec, dopadli go. @ Jeśli jednak drugi spójnik lub zaimek rozpoczyna zdanie wtrącone, można to zdanie ująć w przecinki (lub w myślniki), np.: Przyjechała, aby się nim opiekować i, co ważniejsze, wspierać go na duchu.

2. Przecinkiem rozdzielamy zdania współrzędne; przede wszystkim zdania współrzędne nie połączone spójnikami, np.: Wiatr zatargał drzewami, pochyliły się wierzchołki, zaszeleściły liście. Chłopiec zająknął się, zaczerwienił, niespokojnie zamrugał oczami. @ Zdania połączone spójnikami rozdziela się przecinkiem lub nie – zależnie od rodzaju spójników.

  1. Zasadniczo nie stawia się przecinka przed spójnikami łącznymi (i, oraz, tudzież), rozłącznymi (lub, albo, bądź, czy) i wyłączającymi (ni, ani), np.: Lubiła nasz dom i często przyjeżdżała w odwiedziny. Nie odstępował chorego ani nie kładł się spać. Przychodził osobiście albo przysyłał kogoś z zapytaniem. @ Jeśli jednak któryś z tych spójników poprzedzony jest wstawką oddzieloną przecinkami od reszty zdania – to wówczas przecinek zamykający tę wstawkę stoi przed spójnikiem, np.: Udawał, że nie słyszy, albo istotnie nie słyszał. Sprawdził, czy mechanizm działa należycie, i dał znak startu. @ Jeśli któryś z tych spójników powtarza się na czele zdań współrzędnych (bądź sam, bądź w połączeniach typu: bądź to...bądź to, czy to...czy to), to przed powtórzonym spójnikiem stawia się przecinek (podobnie – przy powtórzeniu partykuły pytajnej: czy), np.: Albo się mylę, albo to nie nasza robota. Czy zrobisz to sam, czy przysłać ci kogoś do pomocy? Zawsze ktoś się przy niej kręcił, bądź to pomagał, bądź to wyręczał w pracy. @ Przecinek stawia się także przed zdaniami dopowiedzeniowymi lub wtrąconymi, zaczynającymi się od połączeń tych spójników z przysłówkami lub zaimkami, typu: i to, albo (lub) raczej, lub nawet, albo lepiej, ani też, ani nawet, czy może itp., np.: Napisz, albo lepiej zawiadom nas osobiście, co dalej robić. Nie zrobił tego, ani nawet nie wiedział, jak to zrobić. @ Nie stawia się natomiast przecinka przed tymi spójnikami, jeśli przyłączają współrzędne zdania poboczne, np.: Mówił, że ma dobrą pracę i że wkrótce awansuje. Nie wiem, co tam się stało i jak sobie poradzą beze mnie.
  2. Przecinek stawia się przed spójnikami przeciwstawnymi (a, ale, lecz), wynikowymi (więc, przeto, dlatego, zatem) i synonimicznymi (czyli, to jest, to znaczy), np.: Słońce świeciło mocno, ale od zachodu nadciągały chmury. Udawał spokojnego, a wgłębi ducha wrzał gniewem. Siedzieli blisko nas, więc pewno słyszeli wszystko. Samochód ten służy do przewozu osób, czyli jest autem osobowym.

II. Przecinek między członami zdania – np. miedzy podmiotami, częściami dopełnienia, przydawkami, okolicznikami itd.

1. Przecinkiem rozdziela się zasadniczo wszystkie człony zdań zestawione bezspójnikowo:

  1. Zestawione bezspójnikowo podmioty i jednorodne dopełnienia, np.: Huk młotów, wycie świdrów, szum motorów zlewały się w ogłuszający hałas. Miała piękne oczy, wydatne usta, puszyste włosy.
  2. Równorzędne przydawki, np.: Trzymała w rękach purpurowy, zwiewny szal. Była to stara rudera bez drzwi, bez okien, z dziurawym dachem. Tęsknił do swej dobrej, kochającej go wiernie żony. @ Uwaga. Nie rozdziela się jednak przecinkiem przydawek nierównorzędnych, tzn. takich, z których jedna określa grupę złożoną z wyrazu określanego i drugiej przydawki, np.: Ostatnie przedwojenne wydanie tej książki ukazało się w r. 1938. @ Podobnie nie oddziela się przecinkiem od wyrazu określanego przydawek wyznaczających zakres tego wyrazu, np.: Dokumenty dotyczące tej sprawy są w teczce nr 3. Kobietom pracującym w nocy przyznano dodatkową zapłatę.
  3. Przydawki po wyrazie określanym, stanowiące jego dodatkowe objaśnienie, oddzielone są od reszty zdania przecinkami, np.: W pokoju, pełnym starych mebli, było ciasno i duszno. Stolica kraju, Paryż, stała się terenem zamieszek. Roślina ta, pospolita dawniej wszędzie, dziś rośnie już tylko na północy.
  4. Przydawki rozwiniętej, stojącej przed wyrazem określanym, nie oddziela się od niego przecinkiem, np.: Zgłoszony z sali projekt zaakceptowano jednomyślnie. @ Uwaga. Przecinek stosuje się tylko wtedy, gdy przydawka taka jest równoważnikiem zdania pobocznego, np.: Wcześnie obwołany geniuszem, przyszły artysta starał się sprostać oczekiwaniom.
  5. Okoliczniki pojedyncze oddziela się od innych członów zdania tylko wtedy, kiedy okolicznik taki jest wtrącony miedzy te człony, np.: Wszyscy obywatele miasta, niezależnie od płci i wieku, mieli poddać się szczepieniom ochronnym. @ W innych wypadkach nie stawia się przecinków, np.: Po ukończeniu szkolenia uczestnicy zdawali egzaminy sprawdzające. Jak Polska długa i szeroka powtarzano wszędzie tę nowinę.
  6. Okoliczniki grupowe rozdzielane są między sobą przecinkami, jeśli są to okoliczniki jednorodne (np. dwa okoliczniki miejsca, dwa okoliczniki sposobu itd.) i jeśli okolicznik następny jest szczegółowym objaśnieniem treści okolicznika poprzedzającego, np.: W tym samym tygodniu, we wtorek, wyjechała z Warszawy. @ Podobnie stawiamy przecinki, jeśli okoliczniki te użyte są dla wyliczenia czegoś, np.: Szukał tej książki w szkole, w czytelni, w domu. @ Natomiast nie rozdziela się przecinkami okoliczników niejednorodnych, np.: Mieliśmy pójść razem wieczorem na przechadzkę. @ Także i okoliczników jednorodnych nie rozdzielamy przecinkami, jeśli określają wspólnie tę samą okoliczność, np.: Co roku o tej porze pada śnieg.
  7. Wyrazy i wyrażenia powtórzone rozdziela się na ogół przecinkami, np.: Nazjeżdżało się wiele, wiele gości. O tym przy matce ani mru, mru!. @ Wyjątek stanowią powtórzone wykrzykniki, np.: No no no, co za gala!

2. Człony zdań połączone spójnikami rozdziela się na ogół przecinkami w taki sposób, jak zdania współrzędne połączone tymi spójnikami (p. cz. I, pkt 3), np.: Kupowała tam napoje alkoholowe oraz przyprawy korzenne. Przyrządzała mu mocną kawę lub herbatę. Lubił powietrze mroźne a szczypiące. Biegła to tu, to tam. Przyjechali i z miasta, i ze wsi. Dzień był mroźny, ale pogodny. Byli młodzi, więc niedoświadczeni. Mył się raz na tydzień, i to nie zawsze. @ Uwagi szczegółowe:

  1. Wyrażenia porównawcze z wyrazem jak oddziela się przecinkiem od reszty zdania tylko wtedy, gdy jest to zwrot wtrącony, dopowiedziany, np.: Postanowił znowu, jak przed laty, hodować gołębie pocztowe. @ Przecinek stawia się również wtedy, kiedy wyraz jak wprowadza wyliczenie lub przykładowe wyszczególnienie, np.: Przynosiły mu coraz to inne owoce leśne, jak żurawiny, borówki, jagody. @ Nie umieszcza się natomiast przecinka przed normalnym wyrażeniem z jak, nie będącym zdaniem, np.: Szedł jak na ścięcie. Tak jak wszystkie młode dziewczęta lubiła taniec i śpiew. Widziałem to jak przez mgłę. @ Podobnie nie stawia się przecinka przed spójnikami: jakby, niż, niby, niby to (wprowadzającymi nie zdania lecz człony zdania), np.: Twarze ich były jakby (niby) z wosku. Biegam szybciej niż ty. @ Nie umieszcza się też przecinka przed wyrazem jako w zn. <w charakterze>, np.: Przybył tu jako poseł. @ Natomiast stawia się przecinek, gdy jako ma znaczenie równoważnika zdania (zaczynającego się od ponieważ), np.: Jako poseł, został przyjęty z honorami.
  2. Wyrażenia wprowadzające na ogół wymagają przed sobą przecinka, np.: Ustawa obowiązuje od dnia dzisiejszego, to jest (a. to znaczy) od 1.III.1970 r. Zarządzenie dotyczy wszystkich pracowników, czyli i was również. @ Wyrazy i wyrażenia: na przykład, chyba, przynajmniej, zwłaszcza, nawet, raczej, ewentualnie – poprzedza się przecinkiem, jeśli uwydatniają jakiś szczegół zapowiedziany ogólniej w poprzednim członie zdania, np.: Lubiła stary ogród domowy, zwłaszcza zakątek pełen bzów. Nie przyjdę dzisiaj, przynajmniej dzisiaj.

III. Przecinek między równoważnikami zdań stawia się podobnie jak w zdaniach, np.: Chory na tyfus, leżał od miesiąca w szpitalu. To niedobrze, że zadajesz się z nimi. Widać, jak zza chmur wygląda słońce. Szybko, bo już w poniedziałek, wróciła do domu. Lubił wszystko, co nowoczesne. @ Uwagi szczegółowe:

  1. Zasadniczo oddziela się przecinkami także równoważniki zdań wyrażone przez zwrot z imiesłowem na -ąc i -szy, np.: Sprawdziwszy zamki przy drzwiach, poszedł spać. Płynąc wytrwale naprzód, zbliżał się do zbawczego brzegu. Córka, wyszedłszy za mąż, wyprowadziła się z domu. Usiłuje nam pomagać, oddając połowę swoich zarobków.
  2. Jeśli imiesłów nie ma określeń, nie stawia się przecinka, np.: Jadąc wyglądał przez okno. Powstawszy przemówił do słuchaczy. @ Od powyższej zasady istnieje wyjątek, mianowicie stawiamy przecinek nawet przy imiesłowie bez określeń, gdyby brak przecinka mógł spowodować niezrozumienie całego zdania, np.: Konie biegły raźnie, parskając; albo (w zależności od sensu zdania): Konie biegły, raźnie parskając.
  3. W imiesłowowych równoważnikach zdań nie stawia się również przecinków po spójnikach i zaimkach względnych, np.: Myślał, iż zwróciwszy dług, uwolni się od natrętnego wierzyciela. Wiele słyszał o tym człowieku, który mając tak upośledzony wzrok, malował jak artysta.
  4. Kilka następujących po sobie (bez spójników) zwrotów imiesłowowych w funkcji równoważników zdań – rozdziela się przecinkami, np.: Szli gwarząc, śmiejąc się, dowcipkując. @ Jeśli chodzi o zamykanie zarówno zdań jak wyrażeń poprzedzonych przecinkiem, zasada ogólna jest następująca: Przecinkiem oddziela się ten środkowy człon lub to zdanie, które jest wplecione między sąsiednie człony lub zdania, czyli to, które jest objaśnieniem pierwszego członu lub zdania, np.: Późno, bo dopiero około północy, wróciła do domu. @ Nie stawia się natomiast przecinka po członie lub zdaniu środkowym, kiedy jest ono tylko dodane, jako równorzędne, do pierwszego członu (albo zdania), np.: Przygotowanie zabawy, zbieranie składek, praca dodatkowa zajmowały mu wiele czasu.

IV. W przecinki ujmuje się wyrazy i człony wtrącone lub stojące poza zdaniem, np.: Masz, słyszę, nowe mieszkanie. Czuł się tu, jak widać, doskonale. Przepuściłam taką okazję; nie miałam, niestety, pieniędzy. Matka, ojciec, wuj, słowem, cała rodzina nie dawała mi spokoju (tu możliwy też dwukropek:..., słowem: cała rodzina...). Innymi słowy, nie stać mnie na to. @ Również przecinkiem oddziela się wyrazy w wołaczu, np.: Chodźcie, dzieci, prędzej. No, kochany bracie, teraz mi się nie wymkniesz! @ Także po wykrzyknieniach, stojących na początku okrzyków, stawia się przecinek, np.: Ach, co za dzień! Hej, do roboty! O, ileż bólu zadał mi ten człowiek...

V. Umieszczanie lub opuszczanie przecinka niezgodne z powyższymi zasadami dopuszczalne jest wtedy, kiedy mogłaby powstać wątpliwość co do właściwego zrozumienia wypowiedzi, np.: W głębi stał dom z pięknym tarasem, w stylu zakopiańskim (tu przecinek – teoretycznie zbędny – konieczny jest dla uniknięcia dwuznaczności: dom – czy taras – w stylu zakopiańskim). Ojciec pierwszy wpadł do pokoju, poruszony do żywego Adam pospieszył za nim (tu teoretycznie należałoby postawić przecinek po wyrażeniu: do żywego; wówczas jednak powstałaby dwuznaczność: kto był poruszony do żywego: ojciec – czy Adam?).

Źródło: Słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1998, wyd. XVIII.