Serwis Humanistyczny "Hamlet"
Konteksty

Zbigniew Herbert (1924-1998)

Urodził się 29.10.1924 we Lwowie. Prawie cały okres wojny spędził we Lwowie. Od roku 1941 uczył się na tajnych kompletach gimnazjalnych, a od 1943 studiował polonistykę na konspiracyjnym Uniwersytecie Jana Kazimierza. Pracował dorywczo w różnych przedsiębiorstwach. Po ukończeniu szkoły podchorążych (1942) był żołnierzem Armii Krajowej. W roku 1944 przeniósł się do Krakowa, gdzie rozpoczął studia malarskie w Akademii Sztuk Pięknych, filozoficzne i prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz ekonomiczne w Szkole Handlowej (ukończone w 1947 roku). Następnie przebywał krótko w Sopocie (1948), gdzie współpracował z pismami gdańskimi ("Przegląd Kupiecki", "Wybrzeże") oraz w Toruniu (1949), gdzie kontynuował studia filozoficzne i zakończył prawnicze. Od roku 1950 mieszkał w Warszawie, gdzie ponownie studiował filozofię na Uniwersytecie Warszawskim. Po wojnie pracował zarobkowo w różnych zawodach. Odbył dłuższe podróże po krajach Europy Zachodniej (pod koniec lat 50. i w latach 70.). W roku 1970-1971 wykładał współczesną literaturę europejską na uniwersytecie w Los Angeles. Był współpracownikiem lub współredaktorem różnych pism: "Słowa Powszechnego", "Tygodnika Powszechnego", "Twórczości", "Poezji" (1965-1968), "Zapisu". W roku 1987 zamieszkał w Paryżu. Zmarł w 1998 roku.

Dorobek Z.H. obejmuje poezję oraz utwory eseistyczne i dramatyczne. Jako poeta debiutował wierszami wydrukowanymi w piśmie "Dziś i Jutro" (1950) oraz w antologii ...każdej chwili wybierać muszę (1954). Ale właściwym debiutem był opublikowany w roku 1956 tom Struna światła. Następnie wydał zbiory: Hermes, pies i gwiazda (1957), Studium przedmiotu (1961), Napis (1969), Pan Cogito (1974), 18 wierszy (1983), Raport z oblężonego miasta (1983), Elegia na odejście (1990; dwa ostatnie tomy ukazały się w paryskim Instytucie Literackim), Rovigo (1992). Forma utworów poetyckich Z.H. jest konsekwentnie formą wiersza wolnego. Charakteryzuje ją prostota lapidarnego i ascetycznego stylu. Styl ten przypomina formułowany przez poetykę klasyczną postulat komunikatywności i właściwe poezji awangardowej dążenie do skrótowości. Poeta wielokrotnie wykorzystuje lirykę roli (zwłaszcza w skomponowanym jako cykl wierszy posiadających wspólny podmiot-bohatera lirycznego tomie Pan Cogito). Rozważane problemy wyraża zwykle w kształcie poetyckiej paraboli lub wielkiej metafory. Chętnie nawiązuje (w postaci bezpośrednich i pośrednich odwołań: motywów, cytatów, kryptocytatów, aluzji) do tradycji kultury europejskiej. Odniesienia te obejmują różne epoki (szczególnie starożytność) i kraje, mitologię i historię, literaturę oraz różne dziedziny sztuki i nauki. Formalnemu umiarowi poezji Z.H. odpowiada jej dyscyplina myślowa. Liryka ta ma charakter intelektualny (który podkreśla operowanie ironicznym dystansem) i filozoficzny. Podejmuje tematy uniwersalne: estetyczne (rozproszone w wielu wierszach elementy programu artystycznego poety), etyczne (wyraźnie wyeksponowane przesłanie moralne), historiozoficzne (rozważania nad powtarzalnością praw i zjawisk procesu historycznego), ontologiczne (refleksje nad istotą i strukturą przedmiotów), egzystencjalne (zaznaczające się w ciemnej tonacji późnych tomów). Te właściwości poezji Z.H.: oszczędność stylu, dążenie do obiektywizacji wypowiadanych przemyśleń, erudycyjność wyrażająca się w wielorakich związkach z tradycją kulturową i uniwersalizm tematów powodują, że sytuuje się ją w nurcie współczesnego klasycyzmu. Jego liryka jest równocześnie uwrażliwiona na najnowszą historię (szczególnie doświadczenie wojny i stalinizmu) oraz polityczną współczesność (z tego powodu bywa także przywoływana tradycja romantyczna). Ocena współczesnych postaw i faktów (często wyrażana w formie aluzyjnej, krytycznie konfrontująca wiek XX z przeszłością historyczną) określa moralistyczno-heroiczny sens wierszy poety. Jako eseista Z.H. wydał dwa tomy szkiców (część z nich pozostaje rozproszona w pismach): Barbarzyńca w ogrodzie (1962) i Martwa natura z wędzidłem (1993). Oba zbiory stanowią rodzaj eseistycznego dziennika europejskich podróży pisarza: pierwszy tom po Francji, Włoszech i Grecji, drugi po Holandii. Są to jednocześnie erudycyjne podróże po historii oraz sztuce (zwłaszcza malarstwie i architekturze) zwiedzanych krajów. Z opisu wydarzeń historycznych i dzieł artystycznych Z.H. wyprowadza refleksje nad uniwersalnymi sytuacjami życia ludzkiego. Zróżnicowane stylistycznie i metaforyczne w założeniu utwory teatralne pisarza zostały zebrane w tomie Dramaty (1970). Należą do nich odwołujące się do antyku sztuki filozoficzno-alegoryczne (Rekonstrukcja poety, Jaskinia filozofów) oraz bliskie poetyce reportażu współczesne sztuki realistyczne (Lalek, Drugi pokój).

BIBLIOGRAFIA:
1. S. Barańczak: Uciekinier z Utopii. O poezji Zbigniewa Herberta. Wrocław 1994.
2. A. Kaliszewski: Gry pana Cogito. Kraków 1982.

Źródło: T. Wójcik, Pisarze polscy XX wieku. Sylwetki, Warszawa 1995.