Cele nauczania

To, do czego się dąży, co się powinno osiągnąć w procesie nauczania i uczenia się języka polskiego. Są to cele: dydaktyczne, tj. poznawczy – kiedy zmierza się do powiększenia wiedzy ucznia, i kształceniowy – kiedy doskonali się jego umiejętności, oraz cel wychowawczy – kiedy oddziaływa się na osobowość wychowanka.

I. Ogólne cele przedmiotowe - sformułowane w części wstępnej programu.

  1. Cele poznawcze w zakresie wiedzy o języku i wiedzy o literaturze.
  2. Cele kształceniowe, tj. cele w zakresie umiejętności obejmujących sprawne posługiwanie się językiem ojczystym, czytanie i rozumienie dzieła literackiego.
  3. Cele wychowawcze w zakresie rozwijania osobowości, świadomości językowej i postaw humanistycznych.

II. Szczegółowe cele przedmiotowe

– ustala się dla każdej lekcji; muszą one być sformułowane precyzyjnie, tj. dokładnie, jasno i ściśle. A więc, nie: "Piękne czytanie wiersza...", lecz: "Czytanie wiersza... ze zwróceniem uwagi na tempo i siłę głosu"; nie: "Analiza tekstu pt. ...", lecz: "Podział tekstu na części, układanie do nich tytułów"; nie: "Bezokolicznik", lecz "Znaczenie i forma bezokolicznika; jego stylistyczna funkcja". Szczegółowe cele lekcji ustala sam nauczyciel, kierując się celami ogólnymi i materiałem nauczania podanymi w programie.

Przykłady

A. Do celów ogólnych w zakresie wiedzy: "Wyposażenie uczniów w wiadomości o budowie i zasadach funkcjonowania języka..." oraz w zakresie umiejętności: "Wyrobienie sprawności w posługiwaniu się językiem jako narzędziem porozumiewania się..." nauczyciel dobiera hasło programu kl. VII: "Imiesłów przymiotnikowy czynny i bierny (formy i funkcje)" i formułuje cele szczegółowe: cel poznawczy – "Imiesłów przymiotnikowy jako forma czasownika; odmiana przez przypadki, liczby, rodzaje; funkcja w zdaniu; typy imiesłowów"; cel kształceniowy – "Powiększenie czynnego zasobu form językowych o formę imiesłowu; przekształcanie zdań złożonych przydawkowych w zdania pojedyncze z przydawką wyrażoną imiesłowem przymiotnikowym; osiąganie zwięzłości wypowiedzi, urozmaicanie składniowe tekstu, statyczność opisu"; cel wychowawczy – "Dbałość o poprawność i estetykę wypowiedzi pisemnej".

B. Do celów ogólnych w zakresie umiejętności: "Wyrobienie sprawności w posługiwaniu się językiem... jako narzędziem porozumiewania się oraz wyrażania myśli i uczuć w mowie i piśmie" nauczyciel dobiera hasło programu kl. VIII: "Opis przeżyć wewnętrznych" i formułuje cele szczegółowe: cel poznawczy – "Poznanie cech formalnych opisu przeżyć wewnętrznych"; cel kształceniowy – "Redagowanie tekstu opisu; poszerzenie słownictwa z dziedziny nazywania uczuć; budowanie porównań"; cel wychowawczy – "Poznawanie, rozumienie psychiki własnej i drugiego człowieka".

C. Do celów ogólnych w zakresie wiedzy: "Zaznajomienie z wybitnymi utworami pisarzy polskich..."; w zakresie umiejętności: "Kształcenie umiejętności czytania, rozumienia i wartościowania utworu..."; w zakresie postaw: "...kształtowanie hierarchii wartości moralnych..." nauczyciel dobiera hasła programu kl. VIII: "Stefan Żeromski Siłaczka", "Pogłębianie wiedzy o epice", "Związek literatury z życiem społecznym i narodowym", "Literatura jako wyraz postaw wobec życia i wartości uniwersalnych" i formułuje cele szczegółowe – do realizacji na 4 jednostkach:

  1. cele poznawcze: a) "Główne postacie Siłaczki i ich losy"; b) "Znaczenie tytułu. Stosunek pisarza do bohaterów. Ideały epoki"; c) "Stosunki społeczne pod koniec XIX w.; środowiska: studenckie, małomiasteczkowe i wiejskie"; d) "Budowa utworu – inwersja czasowa. Kontrast";
  2. cele kształceniowe: a) "Charakterystyka Bozowskiej i Obareckiego. Stosowanie słownictwa oceniającego"; b) "Dyskusja na temat postaw bohaterów noweli; zasady dyskusji; słownictwo charakterystyczne dla dyskusji"; c) "Opis środowiska; wyrażanie ocen; stosowanie wyrazów modalnych"; d) "Analiza utworu: odszukanie odpowiednich elementów budowy noweli; stosowanie terminów teoretycznoliterackich: kontrast, inwersja czasowa, retrospekcja";
  3. cele wychowawcze: a) "Świadomość różnorodności postaw i losów ludzkich"; b) "Szacunek dla zalet moralnych i altruizmu, potępienie wygodnictwa życiowego i oportunizmu"; c) "Świadomość wpływu stosunków społecznych i ekonomicznych na postawy ludzi i konieczności przeciwstawiania się ich złym wpływom"; d) "Odczucie artyzmu noweli".

III. Ile celów na jednej lekcji?

Nie wszystkie trzy cele muszą jednocześnie wystąpić na jednej lekcji. Lekcja może mieć jako dominujący tylko cel poznawczy, np. "Podstawowe kategorie znaczeniowe wyrazów pochodnych" (kl. VIII), "Życie i twórczość Adama Mickiewicza" (kl. VII); tylko cel kształceniowy, np. "Redagowanie opisu – przekształcenia słownikowe i składniowe" (kl. V), "Opis przeżyć podmiotu lirycznego w wierszu..." (kl. VIII); mogą też być dwa cele lekcji, np. cel poznawczy: "Odmiana rzeczownika. Temat i końcówka" i cel kształcący: "Pisownia wyrazów z tematem obocznym" (kl. V), albo: cel poznawczy – "Funkcja epitetu w poezji" i cel wychowawczy – "Uwrażliwienie na piękno poezji".

IV. Formułowanie celu wychowawczego

Cel wychowawczy lekcji kształcenia językowego nie zawsze musi być wyraźnie formułowany i zapisywany w konspekcie lekcji. Pamiętać należy jednak o tym, że ogólnym celem nauczania tego działu jeżyka polskiego na każdej lekcji jest wyrabianie szacunku i przywiązania do ojczystego języka oraz świadomości należenia do tej samej wspólnoty językowej. Jednakże niektóre lekcje mogą mieć cel wychowawczy szczegółowy, np. "Rozwijanie poczucia estetyki własnej wypowiedzi", "Wyrabianie rzetelności wypowiedzi", "Wyrabianie odpowiedzialności za wygłaszane sądy i oceny", "Wdrażanie do uprzejmości", "Uświadamianie możliwości oddziaływania na uczucia i wolę odbiorcy", "Odczytywanie intencji wypowiedzi nadawcy". Cel wychowawczy zazwyczaj łatwo formułować w związku z omawianiem dzieła literackiego. Przeważnie dotyczy on kształtowania różnego rodzaju pozytywnych postaw i zachowań ludzkich, rozwijania uczuć wyższych, stosunku do bliźniego, rodziny, ojczyzny, budzenia wrażliwości etycznej, estetycznej, np. "Rozumienie wartości przyjaźni", "Wyrabianie postawy tolerancji", "Rozwijanie dumy narodowej (postawy patriotycznej)", "Rozwijanie wyobraźni (poczucia piękna utworu)" itp. Realizacja celu wychowawczego nie wymaga oddzielnej pogadanki i specjalnego zwracania uwagi uczniów; postawy, poglądy i oceny nie mogą być bowiem odgórnie i apodyktycznie narzucane. Cel wychowawczy ma być ściśle związany z tokiem całej lekcji, a więc uzależniony od odpowiednio sformułowanego tematu lekcji (np. "Altruizm Bozowskiej czy oportunizm Obareckiego?"), od treści lekcji, od sposobu komentowania fragmentów czytanych tekstów, od sposobu oceniania postaci literackich; wypływa z idei czytanego dzieła literackiego, urzeczywistnia się dzięki dobrze prowadzonej dyskusji, właściwie przygotowanej charakterystyce, wiarygodnie podanej informacji, przekazaniu rzetelnej wiedzy np. językowej. Realizacja takich celów wychowawczych, jak właściwa postawa ucznia w czasie lekcji i wobec nauczyciela jest związana z dobrą organizacją pracy i autorytetem nauczyciela, a nie z treścią lekcji.

V. Cele kształceniowe a rozwijanie umiejętności

Każdy fragment wprowadzanej wiedzy ściśle się wiąże z kształceniem umiejętności tworzących z daną wiedzą nierozerwalną całość. Np. wiedza o rodzajach przydawek tworzy całość z umiejętnością wyodrębniania z tekstu tych części zdania i nazywania ich odpowiednim terminem. Jeśli uczeń nie posiadł tej umiejętności, to znaczy, że nie pojął wiedzy. Dlatego w szczegółowych celach kształceniowych nie wymienia się tych, które są nierozerwalnie związane z wiedzą sformułowaną w celach poznawczych, lecz tylko takie, które z tą wiedzą mogą się integrować. Tak więc w związku z wprowadzaniem wiedzy o rodzajach przydawek nauczyciel kształci jednocześnie umiejętność wskazywania przydawki w tekście i określania jej rodzaju; obydwie te czynności służą realizacji celu poznawczego. Może natomiast tę wiedzę i umiejętność wyzyskać do realizacji celu kształceniowego, jakim będzie np. doskonalenie sprawności (umiejętności) ucznia posługiwania się przydawką we własnym tekście. Sformułowanie celu kształceniowego może wtedy brzmieć: Przekształcanie zdań z różnego rodzaju przydawkami; przekształcanie zdań złożonych przydawkowych na zdania pojedyncze z przydawką, z uświadomieniem stylistycznego celu przekształceń.

VI. Ważność szczegółowego sprecyzowania celów

  1. Od sprecyzowania celu lekcji zależny jest dobór metody i temat lekcji.
  2. Sprecyzowane cele zapobiegają rozproszeniu, odbieganiu od tematu, zmuszają do skupienia uwagi na określonych w celach zagadnieniach i czynnościach.
  3. Szczegółowo sformułowane cele lekcji są jednocześnie podstawą nauczycielskiej samokontroli, określeniem wyników lekcji. Po jej skończeniu nauczyciel łatwo może sobie odpowiedzieć na pytanie, czy osiągnął zamierzony cel i w jakim stopniu.
  4. Cele lekcji formułuje nauczyciel dla siebie, ale musi pośrednio poinformować o nich uczniów, dla których uświadomienie sobie celu pracy lekcyjnej jest równie ważne, jak dla nauczyciela, sprzyja bowiem koncentracji ich uwagi, powoduje, że widzą oni pożytek z lekcji i umieją ocenić jej wyniki.

Źródło: Maria Nagajowa, ABC metodyki języka polskiego, Warszawa 1995, wyd. II.